منابع مطبوعاتی، تعداد نشریات منتشرشده در مشهد را از آغاز مشروطه تا آخرین روزهای حکومت قاجار نزدیک به 40 عنوان ذکر میکنند که آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی با دارابودن بيش از 33 عنوان از این نشریات، غنيترين آرشيو مطبوعاتي در اين حوزه، در بین آرشیوهای مطبوعاتی کشور است. برای اطلاعات بیشتر در اين زمينه، به سراغ کارشناس نمایهسازی و چکیدهنویسی مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم.
«ابراهیم حافظی» صحبتش را اين گونه آغاز ميکند: «خراسان و در رأس آن شهر مشهد از شهرهایی است که خیلی دیرتر از شهرهای تهران، تبریز، اصفهان و شیراز صاحب روزنامه شد. از دلایل آن حضور روسها در این سرزمین و مذهبیبودن شهر و دوری از مراکز عمده روشنفکری مانند تهران و تبریز بوده است. انقلاب مشروطه مهمترین عامل توسعة روزنامهنگاری مشهد در عهد قاجار است. تقریباً تمام روزنامههای چاپشده در این زمان مشروطهخواه بودهاند. بيشتر این نشریات يعني بيش از 33 عنوان از ميان حدوداً 40 نشرية دورة قاجار که حاوی بسیاری از اطلاعات تاریخی و اجتماعی شهر مشهد در آن دوره است، در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداري ميشود.»
روزنامة «ادب»؛ آغاز روزنامهنگاری رسمی خراسان
حافظی با اين توضيح که ملک الشعراء بهار، شیخ احمد بهار، محمد علی مدیر، سید حسین اردبیلی، محمد صادق تبریزی، از روزنامهنگارانی هستند که حضور پررنگتری در جریان تحولات انقلاب مشروطه در مشهد داشتهاند، ميگويد: «اگر روزنامههای اردوی همایون را اولین روزنامههای مشهد بدانیم، در عهد ناصری دو عنوان با این نام چاپ شده است. در عصر مظفری تنها روزنامههای «ادب» و «بشارت» چاپ شد. در زمان استبداد صغیر یا سلطنت محمد علی شاه روزنامههای «خورشید» و «خراسان» شروع به انتشار کرد و تمام روزنامههای منتشرشده پس از این عناوین متعلق به دورة پادشاهی احمد شاه است که از سال 1288 شمسی تا آبان 1304 شمسی منتشر شد.»
روزنامهنگاری (رسمی) قبل از مشروطه در مشهد را منحصر به روزنامة «ادب» میداند و ادامه ميدهد: «روزنامهنگاری رسمی مشهد با روزنامة «ادب» در رمضان سال 1318 ق. آغاز شد و ادیب الممالک سه سال آن را منتشر کرد. با رفتن ادیب در سال 1320 ق. روزنامهنگاری مشهد تعطیل شد تا این که مشروطهخواهان در سال 1324 ق. پیروزیهایی کسب کردند و به واسطه آن، روزنامهنگاری در مشهد نیز به مرور رونق گرفت.»
او روزنامة «خورشید» را یکی از مهمترین روزنامههای عصر مشروطه در مشهد میداند و میگوید: «در اولین گام روزنامة «بشارت» را محمد علی مدیر در شوال سال 1324 منتشر کرد که پس از 24 شماره در سال 1326 ق. متوقف شد. میرزا محمد صادق تبریزی در 21 محرم 1325 قمری در حالی که 4 ماه از آغاز انتشار روزنامة «بشارت» می گذشت، روزنامة «خورشید» را منتشر کرد.»
حافظی با بیان اینکه تمام نشریات دورة قاجار از طریق نسخة دیجیتالی که از آنها تهیه شده است، در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در دسترس محققان قرار ميگيرد، به ديگر روزنامههایی که در این دوره به چاپ رسیده اشاره و عنوان میکند: «در سال 1327 قمری سید حسین اردبیلی روزنامة «خراسان» را چاپ کرد که مبلّغ اندیشههای مشروطهطلبان و ارگان انجمن سعادت خراسان بود. ملک الشعراء بهار هم برای اولین بار فعالیت روزنامهنگاری را از این روزنامه آغاز نمود.»
کارشناس نشريات آستان قدس ادامه میدهد: «صدرالممالک قزوینی که در این زمان نایبالتولیة آستان قدس بود، امتیاز روزنامة «طوس» را که مخالف حضور استعمار روس و انگلیس در مشهد بوده و مقالههای تندی علیه آنها چاپ میکرد، به نام میرزا هاشم قزوینی صادر کرد که اولین شمارة آن در 6 ذیقعده 1327 چاپ شد و ملک الشعراء بسیاری از سرمقالهها را مینوشت.»
سپس از روزنامة «بلدالأمین» که وابسته به بلدیة (شهرداری قدیم) مشهد بود و روزنامة «عصرجدید» نام میبرد که اولی را محمدصادق تبریزی در محرم 1328 ق. (1388 ش.) با هدف درج مذاکرات انجمن بلدیة مشهد منتشر کرد، و دومی را سیدحسن الموسوی در ربیع الاول سال 1328 منتشر نمود که اخبار نظمیة مشهد و فعالیتهای اقتصادی شهر را پوشش میداد و موافق مشروطه بود.»
روزنامة «نوبهار»؛ مهمترین روزنامة مشهد در عصر قاجار
حافظی روزنامة نوبهار را که ملکالشعراء بهار در شوال 1328 تأسیس نمود، یکی از مهمترین روزنامههای مشهد در عصر قاجار میداند که ناشر افکار حزب دموکرات خراسان بود، مخالفتی سرسختانه با روسها داشت و با قلمش بارها آن را به نقد کشید. توضیح میدهد: «پس از توقیف آن، بهار روزنامة «تازه بهار» را به سبک «نوبهار» منتشر نمود. ولی پس از مدتی به تهران تبعید شد. در سال 1332 ق. به مشهد بازگشت و ادامة انتشار روزنامة «نوبهار» را از سر گرفت تا اینکه در پایان این سال برای نمایندگی مجلس به تهران رفت و انتشار نوبهار در مشهد برای همیشه به پایان رسید.»
سپس به روزنامة فکاهی «کاشف اسرار» اشاره میکند که مؤیدالشریعه گیلانی در ذیقعده 1331 در مشهد منتشر کرد و در بیشتر شمارهها یک یا دو صفحه را به چاپ کاریکاتورهای سیاسی و اجتماعی اختصاص میداد. بعد هم که در سال 1332 ق.، صدر المدرسین (شهیدنیا) روزنامة «مینو»، و ادارة نظمیة مشهد «اطلاعات یومیه» را چاپ کرد. در سال 1333 ق. نیز عبدالحسین آل داود روزنامة «آگاهی» را که شامل اخبار و مقالات سیاسی و اجتماعی بود، منتشر نمود و شمس المعالی دادستان با همکاری شیخ احمد بهار روزنامة «چمن» را بنیان نهاد.
سپس از روزنامههای «وطن»، «شرق ایران»، و «بهار» نام میبرد و میگوید: «روزنامة «وطن» را میرزا هاشم قزوینی در سال 1333ق. به جای روزنامة «طوس» به مدت یک سال چاپ کرد. رفعت التولیه (امیر شهیدی) در سال 1334ق. روزنامة «شرق ایران» را تأسیس کرد که روزنامهاي ضد انگلیسی و منتقد اوضاع سیاسی و اجتماعی بود. و شیخ احمد بهار در سال 1335ق. روزنامة «بهار» را که رویهای ضد انگلیسی داشت و مطالب بسیار در نقد آنان مينوشت تأسیس نمود.»
و تأکيد ميکند: «روزنامههای «خورشید»، «نوبهار»، «چمن»، «طوس» و «بهار» از روزنامههای مهم تاریخ ایران تلقی میشوند. محتوای روزنامههایی چون «نوبهار» و «خراسان» در روشنگری و تجددخواهی عامة مردم مشهد بسیار مؤثر بود. رویدادنگاری وقایع خراسان به ویژه در زمان مشروطه در روزنامههای «خورشید»، «طوس» و تعدادی دیگر مفصل به نگارش در آمده است.»
نشريات دورة قاجار؛ پراستفادهترین نشریات آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوي
کارشناس نمایهسازی و چکیدهنویسی مرکز اسناد آستان قدس رضوی، روزنامههای نوبهار، بهار، طوس، ادب، خورشید، دبستان، و الکمال را از پراستفادهترین نشریات این دوره در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوي ميداند و تصريح ميکند: «روزنامة نوبهار به دليل اندیشههای ملک الشعراء بهار بارها توسط محققان مختلف بررسی گرديده و کتاب، پایاننامه و مقالههای بسیاری بر آن اساس نوشته شده است. روزنامة بهار به دليل نقش احمد بهار در تحولات مشهد و چاپ آگهی و اعلانهای مختلفی که در روزنامه است مورد درخواست بسیاري از محققان و پژوهشگران قرار ميگيرد. روزنامة خورشید هم که از اولین روزنامههای دورة مشروطه است به دليل چاپ مطالب و اندیشههای مشروطهخواهان و انجمنهای وابسته به آنها بارها بررسی شده و تجدید چاپ آن نیز توسط دانشگاه تهران انجام شده است. مجلههای دبستان و الکمال نیز به دليل مطالب ادبی که دارند و از مجلههای اولیه شهر مشهد هستند بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفتهاند.»
حافظي در پايان ابراز خرسندي ميکند از اينکه روند استفاده از دیگر مطبوعات دورة مشروطه و به طور کلی قاجار مشهد اخیراً رونق داشته و پایه و اساس بسیاری از تحقیقات دانشگاهی قرار گرفته است. با بيان اينکه هماکنون بسیاری از دانشجویان مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد در این زمینه در حال نگارش پایاننامههایی هستند، خطاب به همة دانشجويان، محققان و پژوهشگران اين رشته اعلام ميکند که آرشيو مطبوعات آستان قدس رضوي که غنيترين آرشيو مطبوعاتي شرق کشور است، بيش از پيش، آمادگي خود را براي ارائه خدمات به ايشان اعلام مينمايد.