رئیسجمهور امریكا دیروز وزرای دفاع و خارجه خود را به كاخ سفید فراخواند تا پیش از علنی كردن تصمیم خود درباره توافق هستهای با ایران، با آنها مشورتهای دقیقه نودی انجام دهد. موازی با آماده شدن ترامپ برای اعلام موضع، منابع مطلع در تهران از برگزاری جلسات در بالاترین سطوح سیاسی و امنیتی برای تصمیمگیری درباره واكنش به موضع رئیسجمهور امریكا خبر میدهند.
كارشناسان سناریوهای مختلفی درباره تصمیم دونالدترامپ به تصویر میكشند و میگویند كه تهران متناسب با هركدام از این سناریوها، تصمیمهای متفاوتی اتخاذ میكند. دامنه این واكنشها از «بازگشت به نقطه صفر(توقف اجرای تعهدات)» تا «توقف جزئی اجرای تعهدات» و مكانیسمهای درون برجامی متغیر است.
به گزارش «جوان»، هرچند زمان اعلام تصمیم رئیسجمهور امریكا هنوز به طور دقیق مشخص نیست ولی گفته میشود دونالد ترامپ روز پنجشنبه در یك سخنرانی، ابتدا مردم ایران را خطاب قرار خواهد داد و به فاصله چند روز بعد تصمیم خود را درباره توافق هستهای با ایران علنی و پس از آن نیز، استراتژی كلی امریكا در مورد ایران را اعلام خواهد كرد؛ استراتژی كه گفته میشود در چارچوب بخشی از آن، سپاه پاسداران در فهرست تروریسم امریكا قرار میگیرد. ترامپ در تازهترین موضعگیری خود كه دیروز مطبوعاتی شد، در پاسخ به سؤال نشریه فوربس مبنی بر اینکه آیا نسبت به توافقات دولت قبل این کشور، احساس مسئولیت میکنید، به صریحترین شكل ممكن گفت: «نه نمیکنم». نحوه پاسخ ترامپ نشان میدهد كه او خود را دستكم برای رویكردی تهاجمی در برابر ایران، حتی به قیمت به چالش كشیده شدن اعتبار امریكا آماده میكند. ترامپ دیروز در اوج ابراز نگرانیها، ركس تیلرسون، وزیر خارجه و جیمز ماتیس، وزیر دفاع را برای ناهار كاری به كاخ سفید دعوت كرد تا قبل از علنی كردن موضع خود، آخرین رایزنیها را با دو مقامی انجام دهد كه هر دو مخالف خروج واشنگتن از برجام هستند. این رایزنی دقیقه نودی میتواند نشاندهنده این باشد كه او احتمالاً خروج امریكا از برجام را اعلام نخواهد كرد ولی احتمالاً پایبند نبودن ایران به توافق هستهای را برای اولینبار اعلام میكند.
3 سناریو
كارشناسان درباره اینكه تصمیم رئیسجمهور امریكا چه خواهد بود، سناریوهای مختلفی را به تصویر میكشند. نوذر شفیعی، استاد دانشگاه و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی سه سناریو را در این خصوص محتمل میداند: اول سناریوی مخالفت با برجام به خاطر خود برجام، به این معنی كه ترامپ به طور كلی خروج امریكا از برجام را اعلام كند. دوم سناریوی رد برجام برای تجدیدنظر در آن، به این معنی كه ترامپ برجام را رد میكند تا زمینه تجدیدنظر در آن را فراهم نماید. سناریوی سوم كه ظاهراً از نظر شفیعی محتملترین سناریو محسوب میشود، «رد برجام به خاطر حاشیه برجام» است. در چارچوب سناریوی سوم، ترامپ از مسیر ابراز مخالفت با برجام تلاش میكند فشارهای گستردهتر از جمله اعمال تحریمهای موشكی علیه ایران اعمال كند و در واقع حق اعمال فشار بر ایران را برای خود محفوظ نگه دارد. شفیعی میگوید: «در واقع ترامپ در چارچوب این سناریو، اصطلاحاً به مرگ میگیرد تا به تب راضی شویم.» این سناریو در واقع همان چیزی است كه هفته قبل برخی منابع امریكایی نیز آن را به تصویر كشیدند. برخی مقامهای امریكایی هفته قبل گفته بودند كه ركس تیلرسون در لابی با كنگره امریكا قصد دارد قانون مصوب كنگره در مورد برجام را اصلاح کند و از این طریق، نقش رئیسجمهور در تأیید یا رد برجام را از بین ببرد؛ رویكردی كه زمینهای فراهم میكند تا امریکا در برجام باقی بماند ولی دولت ترامپ مجبور نباشد هر 90 روز یك بار پایبندی ایران را به برجام تأیید كند. منابع امریكایی گفتهاند كه هرچند ترامپ احتمالاً پایبندی ایران به برجام را تأیید نخواهد كرد، ولی خروج امریكا را نیز از این توافق اعلام نخواهد نمود. این موضوع، مسئولیت برجام را بر عهده كنگره میگذارد ولی همزمان دولت امریكا قصد دارد در چارچوب یك استراتژی جامع، سطح رویارویی با ایران را تشدید كند. دكتر فؤاد ایزدی سناریویی نزدیك به همین سناریو را پیشبینی میكند و میگوید: «امریكا به دنبال این است كه برجام را حفظ و از ظرفیتهای آن استفاده ولی همزمان تحریمها را اضافه كند.»
هادی محمدی، كارشناس امور خاورمیانه نیز این سناریو را بیش از سناریوهای دیگر به واقعیت نزدیك میداند و میگوید: «احتمالاً ترامپ اعلام خواهد كرد كه برجام منافع امریكا را تأمین نمیكند و به این ترتیب، آن را برای تصمیمگیری به كنگره احاله میكند.» این بدان معناست كه ترامپ توپ مسئولیت برجام را در زمین كنگره میاندازد.
دکتر سیدرضا میرطاهر، كارشناس مسائل اروپا، ضمن تأیید احتمال اجرای چنین سناریویی معتقد است كه در صورت احاله برجام به كنگره امریكا، نمایندگان كنگره ممكن است رأی به ادامه تعلیق تحریمهای ایران بدهند یا اینكه تعلیق تحریمها را كنار بگذارند. میرطاهر این احتمال را كه كنگره امریكا تعلیق تحریمهای ایران را كنار بگذارد اندك میداند ولی معتقد است: «نمایندگان كنگره احتمالاً همزمان با حفظ پایبندی حداقلی امریكا به برجام، قوانین تحریمی جدیدی علیه ایران وضع خواهند كرد.» او میگوید: «این بدان معناست كه كنگره خواهد گفت به برجام پایبند خواهیم ماند ولی برای اقدامات بیثباتكننده ایران باید تحریمهای جدیدی وضع شود.»
كدام فهرست؟
منابع امریكایی میگویند رئیسجمهور امریكا قصد دارد علاوه بر اعلام عدم پایبندی ایران به برجام، سپاه پاسداران را در فهرست گروههای تروریستی قرار دهد. محمدجواد ظریف روز سهشنبه با بیان اینکه امریکاییها با تحریم سپاه بیشتر خودشان را منزویتر کرده و در چشم مردم ایران منفورتر میشوند، تصریح کرد: «در صورتی که چنین اشتباه راهبردی از سوی امریکاییها صورت بگیرد، حتماً اقدام متقابل انجام خواهیم داد.» پیش از این، سردار جعفری، فرمانده سپاه پاسداران هشدار داده بود: «اگر امریکا بخواهد موضوع تحریم دفاعی و تحریم سپاه را دنبال کند، قبل از آن باید پایگاههای منطقهای خود را تا عمق هزار کیلومتر در اطراف ایران جمعآوری کند و بداند باید اشتباه محاسباتی خود را با هزینه بالایی تصحیح کند.» كارشناسان این موضعگیری فرمانده سپاه را نشان دهنده ریسك بالای چنین تصمیمی میدانند. سیدرضا میرطاهر میگوید اینكه امریكاییها تصمیم دارند سپاه را در فهرست تحریم خود قرار دهند، اهمیتی كلیدی دارد. میرطاهر میگوید كه اگر امریكا سپاه را در فهرست موسوم به «Specially Designated Global Terrorists» كه مربوط به وزارت خزانهداری امریكا است قرار دهد، نشاندهنده این است كه اقدامات مقابلهجویانه امریكا مقابل سپاه محدود خواهد ماند وگر نه همین الان هم امریکاییها با سپاه در این چارچوب برخورد میکنند. ولی اگر رئیسجمهور امریكا سپاه را در فهرست وزارت خارجه موسوم به «Foreign Terrorist Organizations» قرار دهد، این نشانه تصمیم به رویاویی گستردهتر با ایران است؛ فهرستی كه به گفته او سازمان تروریستی منافقین و داعش خراسان نیز در آن قرار دارند. منابع آگاه میگویند كه مقامهای ایرانی هنوز برآورد دقیقی از اینكه ترامپ تصمیم دارد سپاه را در كدام فهرست قرار دهد، ندارند ولی سردار علی جعفری به تازگی هشدار داده: «در صورتی که اخبار پراکنده موجود درخصوص حماقت دولت امریکا مبنی بر درنظر گرفتن سپاه بهعنوان گروه تروریستی صحیح باشد، سپاه نیز ارتش امریکا را در سراسر جهان بهویژه منطقه خاورمیانه، همسنگ داعش درنظر خواهد گرفت.» فؤاد ایزدی، استاد دانشگاه مطالعات جهان دانشگاه تهران ضمن استقبال از موضع سردار جعفری میگوید: «در صورت قرارگرفتن سپاه در فهرست تروریسم امریكا، كشور باید اعلام كند كه تماشاچی نخواهد بود.» او میگوید كه باید سناریوهایی جزئی برای افزایش دادن هزینههای امریكا تدوین شود.
پاسخ احتمالی ایران
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ماه قبل در شورای روابط خارجی امریكا هشدار داد كه در صورت نقض عمده برجام، ایران حق خروج از آن را برای خود محفوظ میداند. ظریف اوایل مهرماه هم در گفتوگو با سیانان بار دیگر هشدار داد كه ایران گزینههای متعددی از جمله خروج از برجام و بازگشت خیلی سریع به برنامه هستهای صلحآمیز دارد.» در حالی كه برخی منابع مطلع میگویند كه طی روزهای اخیر در سطوح مختلف سیاسی و امنیتی، جلسات مختلفی برای واكنش احتمالی به موضع رئیسجمهور امریكا برگزار شده، كارشناسان پیشبینی میكنند كه تهران طیف گستردهای از واكنشها را بررسی میكند. نوذر شفیعی، استاد دانشگاه سه طیف مختلف از واكنشها را دستهبندی میكند: به گفته او دسته اول واكنش ها، در چارچوب برجام خواهد بود كه از جمله آنها میتوان به «مكانیسم ماشه» اشاره كرد. این همان چیزی است كه ظریف درباره آن هشدار داده و گفته كه در صورت نقض عمده برجام، ایران حق خروج جزئی از آن را برای خود محفوظ میداند.
هادی محمدی، كارشناس خاورمیانه ضمن پیشبینی احاله برجام به كنگره از سوی ترامپ میگوید: «در این صورت ایران میتواند بر حسب تصمیم كنگره، اجرای بخشهایی از برجام را متوقف كند؛ موضوعی كه در خود برجام نیز پیشبینی شده است.» نوذر شفیعی میگوید: طیف دوم واكنشها، واكنشهایی است كه ایران در چارچوب متن برجام میتواند انجام دهد، از جمله ارجاع موضوع به كمیسیون مشترك ایران و 1+5 درسطوح مختلف معاونین و وزرای خارجه. شفیعی «بازگشت به نقطه صفر» را سومین گزینه ایران در برخورد با خروج امریكا از برجام میداند و معتقد است كه در سناریوی احتمالی كه امریكا از برجام خارج شود، واكنش ایران باید بر اساس نوع برخورد طرف اروپایی تنظیم شود. او میگوید: «اگر امریكا از برجام خارج شود، ماندن یا نماندن ایران در برجام، به نوع واكنش اروپاییها بستگی دارد. اگر اروپاییها صراحتاً به امریكا واكنش نشان دهند و حاضر به مقابله با تحریمهای امریكا باشند، ایران میتواند در برجام بماند.» هادی محمدی ماندن ایران در برجام بدون حضور امریكا را بدون معنی و چنین سناریویی را سراب میداند و میگوید: «نمیتوان در برابر امریكا از واكنش منفعل اروپایی سخن گفت.» به گفته محمدی، آشنایی به ساز و كارهای مالی و اقتصادی جهانی ما را به این نتیجه میرساند كه نمیتوان امکان چنین سناریویی را تصور کرد. فؤاد ایزدی معتقد است كه اصولاً نباید سناریوی امریكایی برجام بدون امریكا را طرح كرد:« متأسفانه حال و هوای دولت این است كه به هر قیمتی میخواهد برجام را حفظ كند. قطعاً ما نباید بگوییم كه در صورت خروج امریكا، به همراه اروپا در برجام میمانیم، این یعنی اینكه ما هم تحریمها و هم محدودیتها را میپذیریم.»