وحید حاجیپور
امــضــاي يك قرارداد مهم گازي در منطقه بار ديگر نشان داد، وزارت نفت در ديپلماسي انرژي به اندازه کافي فعال نيست و با فرصتسوزي و از دست دادن موقعيتهاي حياتي، جاده انفعال در ديپلماسي انرژي را انتخاب كرده است.
روز جمعه بود كه عمليات احداث خط لوله تاپي با حضور رؤساي جمهور افغانستان، تركمنستان، نخستوزير پاكستان و يكي از مقامات عالي هند آغاز شد. خط لولهاي كه قرار است گاز تركمنستان را به افغانستان، پاكستان و هندوستان برساند و براي هميشه بازار شرق آسيا را از ايران بگيرد. اين اتفاق در شرايطي رخ داد كه وزير نفت همين چند روز پيش گفت كه بعيد است اين خط لوله اجرايي شود تا با چنين نظري، پرده بر كمكاري و ضعف خود در ديپلماسي انرژي بگذارد.
خط لوله تاپي كه دو دهه بر سر زبانها افتاده است، برخلاف تصورات وزير نفت و مديران وي تا چند سال ديگر به بهرهبرداري خواهد رسيد و شركت و بانكهاي معتبر وظيفه احداث و تأمين منابع مالي اين خط لوله را بر عهده گرفتهاند. 33 ميليارد مترمكعب گاز طبيعي براي اين مهم اختصاص داده شده كه تقريباً حدود 5/3 برابر ميزان صادرات گاز ايران به تركيه است.
تاپي براي هميشه ايران را از صادرات گاز به همسايگان شرقي حذف خواهد كرد تا شايد وزير فعلي نفت از اقدام شتابزده خود در سال 92 پشيمان شود كه البته بعيد است. روزي كه قرارداد صادرات گاز ايران به پاكستان امضا شد و پاكستان با كارشكنيهاي خود اعلام كرد پولي براي ساخت خط لوله در كشورش ندارد، وزارت نفت گذشته با اختصاص 500 ميليون دلار از منابع خود به پاكستان اعلام كرد شركتهاي ايراني كار ساخت خط لوله و تأسيسات را در خاك اين كشور برعهده ميگيرند تا 500 ميليون دلار وام اختصاص داده شده در صورتحسابهاي گازي ارسالي براي اسلامآباد ثبت و دريافت شود.
اين اقدام ايران از آنجا نشئت گرفت كه پاكستان بهانههاي بسياري ميآورد، هرچند كه يك قرارداد رسمي ميان دو كشور وجود داشت و عزم وزارت نفت براي اجرايي كردن صادرات گاز به همسايه شرقي خود باعث شد تا همه سرعتگيرهاي موجود از سر راه برداشته شود. با توجه به اينكه قرارداد رسمي ميان پاكستان و ايران امضا شده و طرفين متعهد به اجراي تعهدات خود بودند، وزارت نفت يك قدم بيشتر برداشت تا گاز ايران را به اسلامآباد برساند، ولي سال 92 و زماني كه زنگنه وزير شد، بلافاصله وام 500 ميليون دلاري فراموش شد و وزير نفت روند صادرات گاز به پاكستان را متوقف كرد.
اين اقدام موجب شد تا پاكستانيها با خيالي راحت به سمت واردات گاز از قطر و تركمنستان برنامهريزي و حركت كنند كه اين دو كشور، رقيب اصلي ايران در منطقه هستند، اما واكنش وزير نفت به انتقاد كارشناسان چه بود؟ وي گفت ما ميدانيم كه پاكستان پولي براي پرداخت ندارد و به همين دليل از تكميل خط لوله صادراتي صرفنظر كرديم! اين گفته شبيه به همين موضع چند وقت پيش خودش بود كه گفت بعيد است تاپي اجرايي شود.
پاكستاني كه به گفته وزير نفت پولي براي پرداخت ندارد، گاز مايع گرانتري نسبت به گاز ايران بهصورت نقدي ميخرد و حالا ميخواهد مشتري گاز تركمنستان شود. با تصميم شتايزده زنگنه در حوزه صادرات گاز به پاكستان و تمام شدن موضوع مذاکره با اين كشور براي گاز ايران، حالا بايد افسوس خورد كه به دليل عدم درك صحيح مسئولان كشور از منافع بلندمدت كشور، بازارهاي صادرات گازي ايران از دست ميرود.
فرصتسوزي ايران در صادرات گاز ايران به پاكستان زماني تأسفبرانگيزتر است كه در مراسم احداث خط لوله هزار و 800 كيلومتري تاپي، سخنگوي طالبان هم حضور دارد و از اراده طالبان براي تأمين امنيت اين خط لوله ميگويد. ذبيحالله مجاهد، سخنگوي طالبان هم گفته، اين گروه آماده تضمين امنيت خط لوله تاپي است. وي گفت: ما آماده حفاظت از تاپي هستيم. اين پروژه خوب و براي اقتصاد افغانستان مهم و حياتي است.
رئيسجمهور افغانستان نيز در مراسم آغاز ساخت خط لوله تاپي در خاك افغانستان گفت: اميدواريم نسل بعدي ما اين خط لوله را بهعنوان شالودهاي از يك موضع مشترك در منطقه ما ببيند كه هدف از آن بهبود وضعيت اقتصاد، ايجاد شغل و افزايش امنيت است.
چه رئيسجمهور افغانستان و چه نخستوزير پاكستان كه خود روزي طرفدار واردات گاز از ايران بودند، همه و همه از تعهد خود به تاپي گفته و رسماً اعلام كردند تا آخرين مرحله به تعهدات خود پايبند هستند. همه چيز براي اين كشورها مهياست و تا كمتر از چهار سال ديگر صادرات گاز به اين كشورها آغاز خواهد شد. تفاوت مسئولان اين كشورها با تجربههاي ناچيز در برابر تجارب وزارت بيژن نامدار زنگنه درک درست منافع ملي کشورشان است این در حالی است که وزير نفت با ناديده گرفتن واقعيات، ميگويد بعيد است تاپي اجرايي شود!
به لطف تصميمات چهار سال گذشته زنگنه و تقديم بازار شرق آسيا به تركمنستان از يكسو و تبديل موضوع واردات گاز از تركمنستان به يك پرونده حقوقي كه جريمهاي 2 ميليارد دلاري براي ايران در پي دارد، ميتوان به شيوه جالب ديپلماسي انرژي ايران پي برد. موضوعي كه رئيسجمهور آن را يكي از ويژگيهاي زنگنه شمرد، اما تنها در يك مورد شاهد ضعف شديد اين مهم هستيم.
حالا كه عربستان سعودي از حمايت مالي خود براي احداث تاپي گفته است، حالا كه تركمنستان نگراني از بابت مشتري ندارد، حالا كه قطريها ايران را حذف شده ميدانند و تلاشهاي 20 ساله امريكا براي عدم صادرات گاز ايران به پاكستان به ثمر نشسته است، بايد پرسيد چه كسي و چه نهادي دقيقاً و بهطور باورنكردني در زمين دشمنان ايفاي نقش كرده است؟
نميتوان از ياد برد روزهايي را كه وزارت نفت را بال دوم سياست خارجي و ديپلماسي معرفي ميكردند كه تا امروز اين بال كاملاً در خدمت رقباي ايران بوده است. در آينده زواياي ديگري از عملكرد وزارت نفت را در حوزه ديپلماسي انرژي خواهيم نوشت.