موضوع نسبت اسلام و فناوري، يكي از موضوعاتي است كه در سلسله جلسات «درسگفتار فلسفه تمدن نوين اسلامي» با ارائه حجتالاسلام رضا غلامي، رئيس مركز پژوهشهاي علوم انساني اسلامي صدرا بدان پرداخته شده است. در ادامه تلخيصي از هفتمين جلسه اين درسگفتار به صورت فشرده آمده كه به صورت تيتروار، به شرايطي كه ميتواند فناوري را مورد پذيرش اسلام قرار دهد اشاره شده است.
1- انطباق با ارزشهاي اخلاقي و احكام شرعي
بهيقين فناوريهايي در اسلام مقبول و مفيد شناخته ميشود كه در كاركرد غالب آن (نه كاركرد نادر و استثنايي)، هيچگونه مغايرت و تضادي با ارزشهاي اخلاقي و احكام شرعي وجود نداشته باشد. البته شناخت عميق و همهجانبه فناوريها و كاركرد آنها بهمثابه موضوعشناسي، در صدور فتوا يا حكم شرعي، اهميت فوقالعادهاي دارد و نبايد برداشتهاي سطحي و جزئينگرانه، به مقابل هم قراردادن احكام شرعي و بعضي فناوريها منجر شود.
2- دوستي و همراهي حقيقي با محيط زيست
اين يك اصل غيرقابل برگشت است كه هر فناوري كه آني يا تدريجي به محيط زيست انسانها ضربات مهلك و غير قابل جبراني بزند، و در عمل، بشر را به مسير اسرافگري، تضييع منابع طبيعي، خارجكردن محيط زيست از توازن و تعادل و بهتبع آن، ناديدهگرفتن حقوق ديگران وارد كند، مورد تأييد اسلام نيست. درواقع، قرآن مجيد در آيات متعددي مانند سوره بقره آيه ۱۶۸ ميفرمايد: «يا أَيهَا النَّاسُ كلُوا مِمَّا فِي الأَرْضِ حَلالاً طَيباً»؛ يعني اي مردم از آنچه در زمين است بخوريد، در حاليكه حلال و پاكيزه است؛ در طرف ديگر، قرآن در مواردي همچون سوره بقره آيه ۶۰ تأكيد ميكند كه «كلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي الأَرْضِ مُفْسِدينَ»؛ يعني از روزيهاي الهي بخوريد و بياشاميد! و در زمين فساد نكنيد! درواقع، منطقه ممنوعه در بهرهگيري از دنيا، فساد است.
3- دور نكردن بشر از حقيقت زندگي
فناوري خوب نهتنها نبايد زندگي انسان را به بازيچه تبديل كند، كه بايد باب غفلتاندازي بشر درباره حقيقت زندگياش را ببندد. اميرالمؤمنين امام علي (ع) ميفرمايند: «كفي بِالرِّجل غفله أن يضييع عمره فِي ما لا ينجيه». يعني براي غفلت انسان همين بس كه عمر خود را در چيزي كه مايه نجات او نيست صرف كند؛ بنابراين، از نظر اسلام، فناوريهايي كه مستقيم و غيرمستقيم بشر را به سمت پوچي و بيمعنايي سوق ميدهند يا آن را از سير خود از مبدأ به معاد دچار غفلت ميكنند، فناوريهاي مضر شناخته ميشوند، همچنان كه قرآن مجيد در سوره يونس آيه ۷ و بهمثابه يك قاعده كلي ميفرمايد: «إِنَّ الَّذينَ لا يرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياه الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ»؛ يعني آنها كه ايمان به ملاقات ما (و روز رستاخيز) ندارند، و به زندگي دنيا خشنود شدند و بر آن تكيه كردند، و آنها كه از آيات ما غافلاند.
4- حفظ كرامت انساني
همانطور كه در جلسات قبل بيان شد، اسلام آمده است تا به انسان كرامت دهد. قرآن مجيد در سوره اسراء آيه ۷۰ ميفرمايد: «وَ لَقَدْ كرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً»؛ يعني ما آدميزادگان را گرامي داشتيم و آنها را در خشكي و دريا (بر مركبهاي راهوار) حمل كرديم و از انواع روزيهاي پاكيزه به آنان روزي داديم و آنها را بر بسياري از موجوداتي كه خلق كردهايم، برتري بخشيديم.
با اين وصف، انسان موردنظر اسلام، موجودي با شرافت است و اگر فناوري به اين شرافت و كرامت انساني خدشه وارد كند و ضمن تحقير و تخفيف انسان، حقوق عمومي و مسلم انسان را ضايع كند، حتماً از نظر اسلام قابل قبول نيست.
۵- اجتناب از رفاهزدگي
در جلسات قبل گفته شد كه رفاه با رفاهزدگي متفاوت است. رفاهزدگي يعني مواجهه حريصانه و سيريناپذير با لذايد دنيوي و فراموشكردن نقش ابزاري رفاه در جهت رسيدن انسان به مقصد. امام علي(ع) ميفرمايند: آنكس كه قلب او با دنياپرستي پيوند خورد، همواره جانش گرفتار سه مشكل خواهد شد: اندوهي رهانشدني، حرصي جدانشدني و آرزويي دستنيافتني. از اين منظر، فناوريهايي كه انسان و جامعه را وارد مسير رفاهزدگي ميكنند، حتماً موردتأييد اسلام نيستند.
۶- دوري از سطحيگرايي و شيءانگاري زندگي
بعضي از فناوريها ضمن دوركردن انسان از تفكر، عمقنگري و عاقبتانديشي، زندگي و مناسبات انساني را در حد يك شيء و كالاي قابل خريد و فروش تنزل ميدهند كه برحسب منافع مادي انسان سيال و قابل جابهجايي است. اين فناوريها نيز از اين جهت كه بشر را در تمايلات حيواني خود متوقف كرده و از حقيقت و گوهر زندگي دور ميكنند، مقبول اسلام نيستند.
7- حفظ هويت شخصي بشر
اگر فناوريها با سلب آزادي بشر به سمت يكدستسازي و كوركردن چشمه استعدادها و ظرفيتهاي متنوع مادي و فرامادي انسانها بروند و به دنبال آن، يك سبك زندگي خاص فارغ از ارزشمداري و حقگرايي به انسانها تحميل كنند، حتماً اين جنس از فناوريها در اسلام قابل قبول شناخته نخواهند شد.
۸- مديريتپذيري فناوري
نبايد از نظر دور داشت كه اگر فناوري بر انسان مسلط شود، اختيار و اراده او براي زندگي و شيوه استفاده از فناوري را سلب كند، و نوعي جبر اجتماعي را براي انسان رقم بزند، حتماً از نظر اسلام اين فناوري مورد تأييد نيست.