هنر متعهد در قرآن

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان طی یادداشتی که به مناسبت سالگرد شهادت شهید آوینی و روز هنر انقلاب اسلامی، به صورت اختصاصی در اختیار پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی قرار داده است، به بررسی هنر متعهد در قرآن مجید پرداخته و داستان‌های قرآنی را از این زاویه نگریسته است.

مشروح یادداشت حجت‌الاسلام حسینیان را در ادامه می‌خوانید.

ممكن است گفته شود كه انسان‌هاي هنرمند در ادبيات آثاري را در قالب شعر يا نثر خلق كرده‌اند كه براي تاريخ ماندگار شده و پس از گذشت ساليان دراز طراوت و جاذبه‌ خود را از دست نداده‌ است.

اشعاري مانند شاهنامه‌ فردوسي، ليلي و مجنون نظامي، رومئو و ژوليت شكسپير و بينوايان ويكتورهوگو؛ اينها نمونه‌هاي شاهكار ادبي است كه در سبك و محتوا آثاري ارزشمند به‌حساب مي‌آيند.

اين‌گونه آثار با اعجاز قرآن چه تفاوتي دارد؟ قرآن از لحاظ سبك و محتوا شعر نيست، گرچه وزن و قافيه‌اي خاص دارد، ولي سبك نويني درانداخته است كه بايد آن‌را پايه‌گذار ادبيات جديدي به حساب آورد. قرآن از لحاظ محتوا نيز شعر نيست چه اينكه محتواي شعر از خيال سرچشمه مي‌گيرد و خيال‌انگيزي مي‌كند، چنانچه شعر در تعريف ارسطو «كلامي مخيل» است كه ماده‌ آن از خيالات است.[1]محتواي قرآن هرگز از مخيلات نيست، بلكه حقايقي است كه واقعيت‌هاي هستي را حكايت مي‌كند، چنانچه قرآن مي‌فرمايد: «آنچه بر تو نازل شد حق است».[2] بنابراين محتواي قرآن حق و واقعيات است؛ از همين‌جهت هنر نوين قرآن در سبك و محتوا، هنري حق‌مدار است، براي سرگرمي و خيال‌انگيزي نيست، بلكه براي خردورزي و تعقل‌انگيزي است: «ما قرآن را به زبان عربي نازل كرديم تا انديشه نماييد».[3] اينجاست كه قرآن شعر معمولي زمانه‌اش را درخور پيامبر نمي‌داند و مي‌فرمايد: «و ما به او شعر نياموختيم و [شاعري] شايسته‌ او نيست. آن [قرآن] جز يادآور [فطرت] و كتاب خواندني روشنگري نيست تا زنده‌دلان را [از بدي‌ها] بيم دهد و گفتار [خداوند مبني بر شكست] كافران را محقق سازد».[4] بنابراين فرق اين كتاب با اشعار زمانه قرآن در هدفداري آن يعني يادآوري فطرت الهي، خواندني براي روشنگري، بيم‌دادن زنده‌دلان و بيم‌دادن عاقبت‌نابخيري و چيرگي بر كافران است. با اين‌حال قرآن شعر را برحسب شاعر آن مردود نمي‌شمارد، بلكه آنها را به دو دسته تقسيم كرده: يكي سرگشتگان وادي زندگي كه الگويي براي گمراهان هستند و ديگري مؤمنان نيكوكار و يادكنندگان خداوند كه اهل مبارزه و ياري‌طلب نسبت به ستمگران هستند.[5] داستان‌هاي قرآني كه تجلي هنر آن است از جنس قرآن و براي خردورزي و تعقل نقل شده است. اي پيامبر! «داستان‌هاي [قرآن] را قصه كن شايد كه آنها انديشه ورزند».[6]

هنري كه قرآن در فصاحت و داستان هنرنمايي مي‌كند هم در ادبيات هنرمندانه است هم در تأثير؛ به‌همين‌جهت داستانش را «احسن‌القصص»، زيباترين قصه‌ها مي‌نامد، زيرا داستان‌هاي قرآن وحي خداوند از ماوراءطبيعت است[7] كه بشر را از خاك به افلاك، از طبيعت به غيب و شهود فرامي‌خواند.

هنر داستاني قرآن آنگاه كه عشقي باشد قهرمانش نه قيس مجنون است كه سر به بيابان مي‌گذارد و شيدايي مي‌كند، نه چون شويش عبدالسلام ناتواني است كه در شب اول زندگي از ليلي سيلي مي‌خورد. سرنوشت قهرمان داستان نيز مرگ بر سر قبر معشوق نيست.

در داستان عشقي يوسف و زليخا، قهرمان داستان يوسف پاك است و زليخا زن بوالهوس عزيز مصر، عاشق اوست و از اين جوان زيباروي كه زنان مصر در وصفش گفتند: «پاك و منزه است خداوند، اين جوان بشري نيست، بلكه فرشته‌اي است بزرگوار»[8]كام مي‌خواهد، ولي اين قهرمان خودداري مي‌كند.[9]

قهرمان اين داستان، زندان را بر كامجويي برمي‌گزيند و به خداي خويش مي‌گويد: «خداي من! زندان براي من دوست‌داشتني‌تر است از آنچه مرا به آن مي‌خوانند».[10] سرانجام يوسف پاك به زندان مي‌رود و دامن از گناه مي‌پالايد.

در داستان عشقي يوسف و زليخا، قهرمان داستان در زندان منادي توحيد و معبر خواب مي‌شود و سرانجام بي‌گناهي خود را به اثبات مي‌‌رساند و سپس عزيز مصر مي‌گردد كه در عين پيامبري سياست‌ورزي مي‌كند و با عمل مرز جدايي دين و دنيا را كه كار دين را به كهنه سپرده شده بود و كار سياست را به فرعون، عملاً باطل مي‌كند. قهرمان داستان قرآن در پايان هم موفق به ديدار پدر مي‌گردد و هم برادران را عفو مي‌كند و هم خانواده را دوباره بازسازي مي‌كند.[11]

اما سرانجام داستان عشقي ليلي و مجنون و داستان رومئو و ژوليت[12] در هردو به مرگ غم‌انگيز ختم مي‌شود. در اولي ليلي از غم شويش عبدالسلام مي‌ميرد و مجنون بر بالاي قبرش از غم ليلي جان تسليم مي‌كند و در داستان دوم ابتدا سلطان عشق رومئو، شوهر ژوليت را مي‌كشد، سپس خنجر در سينه‌ خود فرو مي‌كند. آنگاه كه ژوليت از خواب چهل و هشت ساعته بيدار مي‌شود، خودش را مي‌كشد يك عشق و سه كشته.

چرا؟ چون قرآن اين داستان واقعي را نه براي سرگرمي، نه براي هنر كه هرچه تراژديك هنرمندانه‌تر؛ بلكه براي اميدآفريني، براي شكيبايي، براي استقامت در مقابل مشكلات و عبرت خوانندگان آورده است و در پايان داستان تصريح مي‌كند: «به راستي كه در داستان آنها [پيامبران] براي خردمندان پندي است. [اين داستان‌ها] سخني نيست كه بر بافته شده باشد، ولي تأييد [سخنان پيامبراني] كه پيش از آن بوده‌اند و شرح هرچيزي است و راهنمايي و رحمتي براي مؤمنان است».[13]

در داستان‌هاي قرآني قهرمانانش مرداني از جنس مردم هستند، گرچه در علم و شجاعت و استقامت بشري مافوق بوده‌اند؛ ولي هرگز مافوق بشر نبوده‌اند. آن قهرمانان همواره اعلام مي‌كرده‌اند كه «ما جز بشري مانند شما نيستيم، مگر اينكه به ما وحي مي‌شود».[14]كافران نيز وقتي مي‌خواستند آنها را نفي كنند به بشربودن متهم مي‌كردند.[15]

قهرمان داستان قرآن، ابراهيم، جواني بزرگ‌شده در خانواده‌اي نجار و بت‌تراش كه بت‌ها را مي‌شكند و از دگماتيسم خانوادگي رهايي مي‌يابد و در پايان پايه‌ حكومت نمرود را متزلزل مي‌كند و با مهاجرت پايه‌گذار حكومتي الهي مي‌شود. قهرمان ديگرش موسي، جواني از طبقه‌ فرودست اجتماعي است كه ستم فراعنه او را به دربار مي‌كشد و به دور از تشريفات پادشاهي در خيابان‌ها به‌راه مي‌افتد و حق مظلومان را از ظالمان حاكم مي‌ستاند، متواري مي‌شود، چندين سال با چوپاني به خدمت شعيب درمي‌آيد و دوباره به مصر بازمي‌گردد و سرانجام نظام كهنسال فرعوني را فرومي‌ريزد و خود طرحي نو در حكومت مي‌افكند. قهرمانان ديگرش نوح، هود، صالح و شعيب هستند كه ساليان درازي را در اصلاح جامعه مي‌كوشند.

هنر قرآن، هنر سرگرم‌كننده نيست، لغو و بيهوده‌گويي در آن راه ندارد، بلكه هدفمند و متعهد است و تعهدآفرين. هنر قرآن براي كساني است كه مي‌خواهند نهضت اصلاح‌گرانه يا اصلاح‌گرايانه برپا سازند. آنها قبل از هرچيز به استقامت و آرامش و اطمينان به پيروزي نياز دارند. پيروان آنها نيز احتياج به راهنمايي و تذكر دارند: «و هريك از خبرهاي پيامبران را كه براي تو داستان مي‌كنيم آن چيزي است كه به‌وسيله‌ آن دلت را آرامش مي‌دهيم و در اين [داستان] حقيقت براي تو آمده [نه خيال‌پردازي] و براي مؤمنان اندرز و تذكري است».[16]

در داستان شاهكار فردوسي، قهرمان رستم افسانه‌اي است[17] كه واقعيتش معلوم نيست و اگر اصل وجودش را بپذيريم همان يل سيستاني است كه شاعر ايراني از او رستم دستاني ساخت،[18] رستمي كه براي نجات كيكاووس، هفت‌خوان را پشت سر گذاشت و اسبش شير را كشت و خودش به تنهايي از كوير بي‌آب عبور كرد، اژدها را كشت، پيرزن جادوگر را دونيم كرد، دشتبان را اسير كرد، سر ارژنگ ديو را قطع كرد و ديو سفيد را شكست داد و كيكاووس را آزاد كرد. همه‌ اين پيروزي‌ها بي‌هيچ آسيبي و آن‌هم به تنهايي![19]

گرچه شاعر هنرمندانه بار معنايي را در قالب شعر حماسي به اوج رسانده، ولي از بيت‌بيت شعرش خيال‌پردازي فرو مي‌ريزد و از قهرمان موجودي مافوق بشر مي‌سازد كه غيرواقعي‌بودن آن را آشكار مي‌كند. شما فقط به مقايسه‌ زليخا و زن جادوگر بپردازيد تا عمق انسان‌شناسي هنر قرآني و هنر شاهنامه‌اي مشخص شود. در داستان قرآني، زليخا زني داراي غريزه‌ جنسي است همچو يوسف، با اين‌تفاوت كه يوسف جهان را منظر خداوند مي‌دانست و زليخا با كشيدن پارچه‌اي بر روي بت خود مي‌خواست گناه را از او بپوشاند،[20] ولي در داستان رستم، زن زيباروي مظهر اهريمن شمرده مي‌شود:

ندانست كو جادوي ريمن است

نهفته به رنگ، اندر اهرمن است

قهرمانان قرآن مرداني هستند كه برنامه‌ريزي مي‌كنند، نقشه مي‌كشند، عِدّه و عُده جمع مي‌كنند، به‌تنهايي به جنگ سپاه بي‌كران نمي‌روند، گاه شكست مي‌خورند و گاه پيروز مي‌شوند و پيروزي خود را نه به شجاعت خود، بلكه به ياري خداوند مستند مي‌كنند.[21]

اينجاست كه آنها چون از جنس بشر بوده‌اند، مي‌توانند الگوي بشر شوند، ولي رستم چون از جنس مافوق بشر بوده است، نمي‌تواند نمونه‌اي براي انسان معمولي شود.

قرآن قهرماناني را ارائه مي‌دهد كه هنر را در ساخت مسجد و محراب قرار مي‌دهند، اگر سان ديدن، آنها را از خدا غافل كند، اسبان جنگي را در راه خدا قرباني مي‌كنند، پيامبري را چنان با حكومت قدرتمند پيوند مي‌زنند كه الگوي عينيت سياست و ديانت موجب بسط توحيد مي‌شوند.[22]

اينجاست كه هنر در قرآن در خدمت رشد و تكامل فرد و جامعه قرار مي‌گيرد و از هنر، هنر متعهد مي‌زايد و هنر غيرمتعهد را هنري لغو و باطل مي‌شناساند. چنانچه در هنر نمايشي داستان‌سرايي قرآن همين بينش را مطرح مي‌كند.

در روايات آمده است كه نضربن‌حرث يكي از سران كفر تاجري بود كه براي تجارت به كشورهاي مختلف از جمله ايران سفر مي‌كرد. وي افسانه‌هاي ايراني را فرامي‌گرفت و در مقابل پيامبر(ص) داستان‌سرايي مي‌كرد و مي‌گفت: محمد(ص) داستان عاد و ثمود را مي‌خواند و من داستان رستم و اسفنديار را.[23] آيه نازل شد كه «و برخي از مردم كسي است كه داستان‌هاي بيهوده تهيه مي‌كند تا [مردم] را از راه الله بي‌هيچ آگاهي گمراه كند و آن [راه خدا] را به سخره بگيرد. آنان برايشان عذابي خواركننده خواهد بود. [و همين ناشران افسانه] زماني كه آيه‌هاي [قرآني] ما برايش خوانده مي‌شود، متكبرانه روي برمي‌گرداند كه گويي آن را نشنيده است. گويي در گوش‌هايش سنگيني است. پس او را به عذابي دردناك بشارت بده».[24] قرآن در اين آيه اين هنر نمايشي داستان‌سرايي را به‌علت غيرمفيدبودن و بازداشتن و بيراهه ‌بردن جامعه محكوم مي‌كند. به علاوه حديث (گفتار، روايت و داستان) لهوي را [25] غيرعلمي مي‌شمارد.

جالب اين است كه مطابق روايات امامان معصوم، فقهاي شيعه اين آيه را دليل بر حرمت غنا و موسيقي محرم گرفته‌اند؛ زيرا بعضي از مصاديق هنر موسيقي «لهوالحديث» و سخن بيهوده و باطل است.[26]

بنابراين در زماني كه هنر براي هنر و سرگرمي، شعر براي خيال‌انگيزي، داستان و داستان‌سرايي براي سرگرمي مرسوم شده و ماده‌ هنر، غيرواقعي، تخيلي، افسانه‌اي و نتيجه‌ آن پوچ و باطل بوده است، قرآن با طرح هنري متعهد، واقع‌گرا، هدفمند، خردانگيز، احياكننده‌ فطرت، مبارزساز، اخلاق‌گرا، استقامت‌زا، آرام‌بخش و حق‌گرا را پايه‌گذاري كرد و در قالبي موزون و زيبا معجزه‌اي ماندگار به‌جاي گذاشته است.

به اميد روزي كه تمامي هنرهاي ترسيمي، تجسمي، نمايشي و ادبي از شعر تا سينماي ما متعهد و واقع‌گرا شود.

1. دكتر محمد خوانساري، منطق صوري، ج 2، ص 236