مستند «از سپیده تا فریاد» که به همت مرکز مستند سوره حوزه هنری و به تهیه‌کنندگی آقای امیرحسین زحمتکش و کارگردانی آقای مهدی طوسی تولید شده است به دور از نگاه‌های سیاست‌زده به زندگی هنری آقای محمدرضا شجریان و بررسی شرایط اجتماعی و سیاسی دوران حیات هنری او می‌پردازد.
در این مستند تلاش شده تا نشان داده شود که این هنرمند موسیقی اصیل ایرانی در طول دوران زندگی هنری خود با چه شرایطی مواجه بود که نتیجه آن موضع‌گیری‌ها و واکنش‌های تند سیاسی و مذهبی او در سال‌های اخیر بوده است. این مستند قرار است از روزهای پایانی اردیبهشت از طریق سایت‌های معتبر ویدیویی عرضه شود.
مستند «از سپیده تا فریاد» با جریان‌شناسی فرهنگ و هنر ایران در سال‌های ابتدایی دهه50 آغاز می‌شود. سال‌هایی که روزهای پرتلاطمی برای فرهنگ و هنر ایرانی محسوب می‌شود. موسیقی ایرانی با آن تاریخ دور و دراز، در این دوران حال خوشی ندارد. هنرمندان اصیل پرده‌نشین شده‌اند و جز برای یک اجرای فرمایشی در جشن‌های سالانه شاهنشاهی از آن‌ها یادی نمی‌شود. یک تعبیر مشهور در آن روزها دهان به دهان می‌چرخد: «کاباره‌دارها سیاست‌گذاران جدید حوزه فرهنگی ایران هستند.» در این زمان فعالیت‌های موسیقی اصیل ایرانی به یک‌باره اوج می‌گیرد و دوره درخشانی در تاریخ فرهنگ و هنر ایرانی آغاز می‌شود. آقایان محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج دو چهره درخشان موسیقی و ادبیات دهه50 به‌طور جدی وارد این میدان می‌شوند. پس از مدتی چهره برجسته‌ای که به این عرصه قدم می‌گذارد آقای محمدرضا شجریان است.
«از سپیده تا فریاد» روایتگر شجریانی است که به‌سرعت در عرصه فرهنگ و هنر ایران رشد می‌کند و می‌درخشد و به‌دلیل عدم علاقه به استفاده سیاسی احزاب و جریان‌های مبارز از هنر او برای مدتی از موسیقی کناره می‌گیرد. در ادامه مستند به بررسی حواشی آلبوم «بیداد» و «قاصدک» می‌پردازد و سپس آلبوم «فریاد» را که در سال‌های پایانی دولت دوم خرداد منتشر می‌شود با توجه به فضای التهاب‌آور سیاسی آن زمان به‌عنوان یک اثر سیاسی بررسی می‌کند.
ماجرای رفتار و گفتار شجریان در فتنه88 و مستند بی‌بی‌سی از شجریان و استفاده از برند شجریان در انتخابات92 توسط یکی از کاندیداها، بخش‌های دیگر مستند است که مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی از نکات جالب زندگی شجریان که در این مستند به ان توجه شده است مصاحبه‌ای است که او در سال95 با آقای حمیدرضا نوربخش در روزنامه ایران انجام می‌دهد. شجریان در این مصاحبه می‌گوید: «ما روحانیت و دین و همه‌چیز را قبول داریم. اما بخشی از افراطیون ما را قبول ندارند. روضه‌ای که خوانده می‌شود خودش موسیقی است. در مراسم مذهبی قدیم سخنران‌ها و بزرگان صدای خوشی داشتند و خوب و درست می‌خواندند و این خودش منبر را جلوه‌ای دیگر می‌بخشید. یا تعزیه قرائت قرآن نمونه‌های دیگری از عدم مخالفت مذهب با موسیقی است. من با موسیقی منحرف مخالفم.»
در مستند «از سپیده تا فریاد» سعی شده جنبه هنری شخصیت محمدرضا شجریان پر رنگ شود و نشان داده شود که او به‌رغم میلش به سیاست کشانده شد. این مستند سعی دارد شرایط اجتماعی و سیاسی را مورد بررسی قرار دهد و بگوید چه شد که کار به این‌جا رسید؟ شجریان همواره سعی بر کناره‌گیری از سیاست داشته است. فقط در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از فتنه88 است که او را بسیار سیاسی دیده‌ایم. به‌هر‌روی مستند «از سپیده تا فریاد» برای روشن شدن برخی از حقایق پیرامون این شخصیت برجسته هنری گام مفید و قابل‌توجهی است.
مهدی طوسی، کارگردان اثر پیرامون هدف ساخت این مستند عنوان کرد: همانطور که می‌دانید مساله‌ای که درباره آقای شجریان بعد از سال88 پیش آمد، ماهیتی پیچیده به خود گرفت که به نظر ما ورودهای جانبدارانه توانایی باز کردن این کلاف نسبتاً سردر گم را نداشتند. به سبب نگاه رادیکالی که ولو به‌صورت مختصر در دو سوی میدان هنوز وجود دارد این ماجرا روز‌به‌روز بحرانی‌تر هم می‌شود. هر چند آقای شجریان سکوت را انتخاب کرده بودند و نهایتاً در 17خرداد95 صحبت‌های مهمی در مصاحبه با روزنامه ایران بیان کردند، اما به نظر می‌آید آن‌طور که باید این صدا شنیده نشده است. سکوت جریانات غیر سیاسی هم دیگر کمکی به حل ماجرا نمی‌کند. چرا که زمان به‌سرعت پیش می‌رود و این ماجرا با ورودهای سیاست‌زده همچنان وارد تنگناهای بیشتری می‌شود و هر کدام از آن‌ها صرفاً به‌دنبال بهره‌برداری سیاسی خود از ماجرا بوده و هستند. درحالیکه شأن ایشان را برتر از همه این بازی‌ها می‌دانستیم اما تمام هزینه‌ها به اصطلاح پای ایشان نوشته می‌شود. به‌هر‌حال ایشان به بیان بسیاری از بزرگان و صاحب‌نظران بالاترین سرمایه ملی آواز و موسیقی اصیل ایرانی هستند که چه بسا تا سال‌های سال تکرار نخواهند شد.
طوسی همچنین درباره محدودیت‌هایی که برای ساخت این مستند پیش رو داشت، گفت: مهم‌ترین محدودیت ما تمایل عقلا و بزرگانی بود که در این زمان تمایل به صحبت نداشتند. درحالیکه صحبت‌های آن‌ها می‌توانست به باز کردن کلافی که اشاره کردم کمک کند. محدودیت دیگر این بود که کار نمی‌تواند حامی جدی‌ای داشته باشد.
چرا که هر مجموعه‌ای به‌هر‌حال ملاحظات خود را درباره این ماجرا دارد و ما نمی‌توانستیم زاویه ورود آن‌ها به موضوع را در مواردی بپذیریم. محدودیت دیگر در اکران است. ملاحظات فراوان امکان اکران فراگیر به ما نمی‌دهد. شاید بهترین حالت برای ما زمانی اتفاق می‌افتاد که یک گفت‌وگوی مستقیم با خود آقای شجریان می‌داشتیم ولی متاسفانه به سبب مسائلی که در‌حال‌حاضر برایشان ایجاد شده، ما با این محدودیت هم مواجه بودیم.
وی همچنین در رابطه با تفاوت اثرش با مستند پژواک روزگار که توسط بی‌بی‌سی ساخته شده بود، گفت: تفاوت شاخصی که این دو مستند با هم دارند، در نوع نگاه به آقای شجریان است. اتفاقاً یکی از انگیزه‌های ما برای ساخت این مستند دیدن چنین نگاه‌های ابزاری و سیاست‌زده به ایشان بود که در مستند پژواک روزگار به وضوح نمایان بود. به نظرم نیازی به توضیح بیشتر نیست، هرکس که این مستند را ببیند برایش عیان است که پژواک روزگار یک مبارزه سیاسی علیه یک نظام سیاسی است و برای ابزار موقت این مبارزه فعلاً جناب شجریان انتخاب شده است. این نوع نگاه‌ها به نظرم بیشترین ضربه را به این سرمایه بزرگ ملی ما ایرانیان زد. ما تلاش کردیم همانطور که گفتم واقعی و اصیل و به دور از نگاه‌های کاسب‌کارانه به ماجرا ورود کنیم. برای همین اگر در جایی لازم بود حقی گفته شود، به دور از حواشی بیان کردیم. چه طرفین ماجرا خوششان بیاید چه نیاید. به نظرم وقت آن است که به این دست مسائل عاقلانه و با قدری تحمل ورود کنیم. علاوه‌بر آن که اعتقاد دارم که جامعه ما دردهای داخلی‌اش را خودش می‌تواند درمان کند و نیازی به حضور صداهای بیرون از این کشور برای درمان نیست.
منبع: صبح نو
