من در کتاب «علوم قرآنی» نقطه عزیمت را «ارتباط انسان با خارج از خود» در نظر گرفته‌ام. انسان موجودی است که بنا بر اعتقادات مسلمانان، صرفا مادی نیست و «عالم خارج از وجود ما» نیز قسمت ملکی و ملکوتی دارد. وحی روی نمی‌دهد جز اینکه بین «وجه ملکوتی انسان» و «ملکوت عالم» ارتباطی برقرار شود. این ارتباط برای همه – تحت‌عنوان الهام- وجود دارد. مسائلی برای انسان الهام می‌شود و انسان حس می‌کند شناخت و دریافتی در وجودش روی می‌دهد، با نگاه قرآنی انسان در کانون الهاماتی قرار می‌گیرد که می‌تواند [الهام] خیر یا [الهام] به شر باشد.
دوبعدی دانستن انسان و عالم، به موحدان اختصاص داشته و درک وحی با این عزیمتگاه آسان‌تر خواهد شد. در مورد پیامبران شکل خاصی از الهام وجود دارد که از تعالی بالاتری برخوردار است، آیت‌ا... معرفت نام آن را «وحی رسالی» نهاده بود که از طریق نزول پیامبر یا القای مطلب بر قلب پیامبر روی می‌دهد و مبتنی‌بر تحلیل دوبعدی مادی و ملکوتی انسان و عالم است. اصل درک وحی مبتنی‌بر این دو کانون است و فیلسوفان مسلمان نیز چنین تحلیلی از وحی دارند. [باید پرسید] انسان چه نقشی در نزول الهامات به خود دارد؟ در انسان‌های معمولی، انسان‌ها کاملا فعال هستند و مشکلی ندارد تا در فرآیند نزول الهامات برای انسان‌ها هم نقش قائل باشیم. برای مثال عبادات انسان توفیقاتی برای او ایجاد می‌کند یا گناه، ولایت شیطان بر او را فراهم می‌سازد.
تا اینجا می‌توان انسان را در الهامات به خودش فعال دانست. اما آیا پیامبران هم در نزول وحی به خودشان فعال هستند و سهمی بشری در وحی وجود دارد؟ اگر به ظاهر قرآن توجه کنیم، وحی جزء خطوط قرمز است و پیامبران دخالت مستقیمی در نزول وحی به خود ندارند.
اگر وحی از سنخ الهاماتی باشد که به صورت فردی واقع می‌شود و مسیری برای زندگی فردی مشخص کند، می‌تواند با نزول و درخواست‌های ما محقق شود، اما اگر وحی تجلی خود خدا و «نازل منزله علم خدا» باشد و در این صورت اگر پیامبر بخواهد فعال باشد، معنای آن «احاطه پیامبر بر خدا» خواهد بود و این ممتنع است. امام صادق(ع) می‌فرماید این خود خداست که نحوه تجلی‌ای در قرآن یافته است. پیامبر نمی‌تواند نقش فعالی در این زمینه داشته باشد.
پیامبر بشر است و درخواست‌کننده وحی است و گاه ممکن است ماه‌ها انتظار بکشد که وحی‌ای بر او نازل شود. ما در کتاب علوم قرآنی در کنار مطالب ایجابی، نظریه‌هایی را نقد کرده‌ایم که سعی می‌کنند سهم پیامبر را در محتوای وحی تقویت کنند.
*عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران
