سفر دکتر ولایتی به روسیه برای ابلاغ پیام مقام معظم رهبری و رئیسجمهور به مقامات روسی حرکتی جدی در دیپلماسی فعال برای مقابله با تحریمهای یکجانبه امریکا محسوب میشود، اما به نظر میرسد در این مسیر جای خالی یک نماینده ویژه در ارتباط با چین دیده میشود.
ماجرای جدی نگاه ایران به شرق زمانی شروع شد که در دهه اول قرن بیستم تحولات بینالمللی به سمتی رفت که عملاً زمینه برای نگاه جدیتر ایران به سمت شرق را فراهم کرد.
با به قدرت رسیدن جورج بوش پسر و واقعه ۱۱ سپتامبر نگاه نظامی امریکا به منطقه خاورمیانه اوج گرفت. نقطه اوج این راهبرد حمله نظامی به عراق و افغانستان در فاصله کمتر از دو سال بود، همچنین ایران از سوی جورج بوش به عنوان محور شرارت معرفی شد و احتمال حمله نظامی به ایران شدت گرفت. طبیعی بود که ایران در چنین شرایطی نمیتوانست همچنان به دنبال نگاه به غرب باشد.
اگرچه در پرونده هستهای ایران، جمهوری اسلامی باز هم اروپا را برای مذاکره انتخاب کرد، اما اتفاقات سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۰۵ نشان داد اروپا و امریکا از یک نگاه مشترک در قبال ایران برخوردار هستند.
تحول دیگری که ایران را در نگاه جدیتر به شرق راغب کرد، سرعت گرفتن تحولات اقتصادی در روسیه و چین بود. با ادامه رشد اقتصادی در چین این کشور از سال ۱۹۹۹ به واردکننده نفت تبدیل شود.
به این ترتیب ایران توانست به تدریج مشتریانی جدی در خارج از کشورهای بلوک غرب برای خود بیابد. هند نیز در کنار چین خریدهای نفتی خود را از ایران افزایش داد و تا سال ۲۰۰۵ سهم چین و هند در خرید نفت ایران به تنهایی به یک میلیون بشکه رسید.
به نظر میآمد شرایط و تحولات به نحوی پیش رفته است که ایران برای اولین بار بتواند با حفظ استقلال خود به یک همپیمانی مؤثر با شرق دست یابد. به این ترتیب بود که به تدریج نگاه به شرق در دستور کار سیاست خارجی ایران قرار گرفت.
ایران اگرچه بعد از جنگ به دلیل نیاز به منابع مالی و تکنولوژی پیشرفته برای بازسازی خسارتهای هشت سال جنگ تحمیلی به سمت غرب و به خصوص اروپا رفت، اما از اهمیت شرق و به خصوص چین در معادلات مهم بینالمللی غافل نبود.
شاید آشکارترین نکته برای ایران این بود که تنها روسیه حاضر به تکمیل نیروگاه نیمهکاره بوشهر شد و چین نیز تنها کشوری بود که تکنولوژی اولیه برای توسعه برنامه غنیسازی هستهای را در اختیار ایران گذاشت.
در کنار این چین و روسیه تنها کشورهایی بودند که اقدام به فروش تسلیحات و تکنولوژی نظامی به ایران کردند، کما اینکه روسیه تنها کشوری بود که جنگندههای میگ ۲۹ و سوخو ۲۴ و همچنین زیردریاییهای سنگین را در اختیار ایران قرار داد و چین به عنوان مهمترین منبع برای توسعه برنامه موشکی ایران عمل میکرد، البته در این میان چینیها هم نقش بسیار مهمی در توسعه برنامه نظامی ایران ایفا کردند، به گونهای که بخش زیادی از تکنولوژی نظامی ایران در حوزه موشکی با کمک چینیها توسعه یافت. به عنوان مثال در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز چین تنها کشوری بود که به ایران تسلیحات به خصوص موشکهای بالستیک برای هدف قرار دادن بغداد از سوی ایران که زیر فشار شلیک موشکهای اسکار روسی قرار داشت، میفروخت. از همین رو بود که چین تبدیل به دوستی پایدار در عرصه روابط بینالملل شد.
چین بر میخیزد
چین که در ابتدا با انقلاب کمونیستی در سال ۱۹۴۹ توانسته بود، اقتدار حاکمیت مرکزی خود را احیا کند در حال تبدیل شدن به یک قطب اقتصادی بود. این روند در سال ۱۹۷۹ و با اصلاحات اقتصادی از سوی دنگ شیائو پنگ آغاز و در دهه ۹۰ اوج گرفت. هند نیز در اواخر دهه ۸۰ و با اصلاحات وسیع اقتصادی در مسیر رشد اقتصادی حرکت میکرد. اگرچه نمیتوان از اراده غرب و به خصوص امریکا در آغاز چنین روندی چشمپوشی کرد، اما به تدریج رشد اقتصادی چین و منطقه شرق دور به همراه هند، کرهجنوبی و آسهآن یک بلوک جدید اقتصادی را در دنیا ایجاد کرد که به سمت ساختارسازیهای جدید در عرصه بینالملل حرکت میکرد.
چین جایگزینی برای یک متحد اقتصادی
حالا و پس از خروج ترامپ از برجام به نظر میرسد اتحاد ایران و روسیه قویتر از گذشته شده است. اگرچه چالشهایی قوی نیز بر سر این همکاری وجود دارد. سفر حسن روحانی رئیسجمهور اسلامی ایران به اجلاس شانگهای نشان داد ایران برای همکاری با شرق تصمیم قاطعی گرفته است.
اگرچه برخی غربباوران به دلیل گرایش مثبت با غرب چندان تمایلی به همکاری با شرق ندارند، اما خروج امریکا از برجام و اتحاد نزدیک با اعراب جایگاه آنان را در بین افکار عمومی تضعیف کرده است.
ایرانیان دیگر نگاه منفی به همکاری با روسها ندارند و حوزههای همکاری بین دو کشور به خصوص در حوزه نفت و انرژی به سرعت در حال گسترش است. از سوی دیگر چینیها با اتکا بر اقتصاد قدرتمند خود نقش جدیتری در دنیا ایفا میکنند. ارائه شاخص جدید نفتی به یوان در بازار شانگهای نشانهای جدی از همین تحرک است. ایران نیز امیدوار است با صدور گسترده نفت به بازار چین که هم اکنون تبدیل به بزرگترین وارد کننده نفت در دنیا شده با تحریمهای یکجانبه امریکا مقابله کند.
در سایه انفعال اروپا در مقابل خروج ترامپ از برجام شکی نیست که اتحاد ایران و شرق استوارتر خواهد شد. شاید زود باشد که بخواهیم از ایجاد یک اتحاد جهانی صحبت کنیم، اما شاید در آینده روند حرکت به چنین هدفی آغاز شود. چین به دنبال احیای دوباره جاده ابریشم است و روسها تبدیل به چالش جدی در مقابل غرب شدهاند. شاید اتحاد اژدهای چینی و خرس روسی با حضور متحدی همچون ایران تکمیل شود.
ضرورت تعیین یک نماینده ویژه
به نظر میرسد با شرایط فعلی بد نباشد همان گونه که دکتر ولایتی به عنوان نماینده ویژه جمهوری اسلامی ایران عازم کشور روسیه شده است، دولت به فکر این باشد که یک نماینده ویژه برای ارتباط با چین از سوی نظام جمهوری اسلامی تعیین کند.
به طور حتم چین تنها متحدی است که در شرایط فعلی میتواند به کشورمان برای گذر از شرایط تحریمی کمک کند؛ تحریمهایی که به زودی از راه میرسد.