طلیعه اسدالهی*
عذرخواهی را میتوان یک پدیده اجتماعی- کاربرد شناختی دانست. با اینکه پدیده عذرخواهی در تمامی فرهنگها وجود دارد، اما از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است؛ چراکه گاهی آنچه در یک فرهنگ به عنوان خطا شناخته میشود، ممکن است در فرهنگ دیگر خطا محسوب نشود. در واقع آنچه ماهیت یا میزان خطا بودن یک عمل را تعیین میکند هنجارهای اجتماعی متفاوت است که خود این هنجارها نیز متعاقباً راهبردهای خاص عذرخواهی کردن را تعیین میکنند. در هر صورت عذرخواهی در اغلب اوقات با خطا همبسته است و راهبردهای آن نیز به عوامل زیادی مثل میزان و شدت خطا، موقعیت، جایگاه اجتماعی گوینده و شنونده، فاصله اجتماعی، قدرت، جنسیت، سن و... بستگی دارد.
از عذرخواهی تا همدلی
از جمله عواملی که با عذرخواهی همبستگی دارد، همدلی است. همدلی به معنای یک ظرفیت شناختی درجه بالا است که فرد بتواند خود را به جای دیگری بگذارد و به عنوان ظرفیت تجربه هیجان مشابه آنچه دیگری احساس میکند، تعریف میشود. بعد از عذرخواهی عفوکننده با همدلی وارد تجربه هیجانهای فرد خاطی میشود، به این معنا که عفوکننده، فرد خاطی را به عنوان انسانی جایزالخطا میداند که به دلیل مشکلات شخصی یا اجبار محیطی متوسل به خطا شده است. در نتیجه با فرد خاطی همدلی کرده و او را میبخشد. در حقیقت، بخشش از طریق همدلی تقویت میشود، به این صورت که فرد خطاکار از سرزنش خود دست برمیدارد و مسئولیت عمل خود را میپذیرد. از سوی دیگر، در جریان فرآیند بخشش، فرد آسیبدیده با نگرش ندامت، پشیمانی و عذرخواهی از طرف فرد آسیبرسان مواجه شده، احساسها و نگرشهای او را درک و سعی میکند در احساسهای طرف خطاکار خود شریک شود. با تحریک حس همدلی در فرد خطاکار میتوان انگیزه و موجبات عذرخواهی را در فرد خاطی فراهم کرد و در کنار آن، احساس گناه و شرمساری که از عوامل تهدیدکننده بهداشت روانی فرد خاطی است را کاهش داد. البته این کاهش به نوبه خود باعث توسعه خود بخشایشگری فرد خاطی میشود.
آنانی که عذرخواهی نمیکنند
آنچه عذرخواهی را در تمام فرهنگها مهم میکند اهمیت آن در پایداری زندگی اجتماعی و روابط نزدیک و دوطرفه است که از مؤلفههای مهم و ضروری زندگی انسان است. به طور کلی افراد عذرخواهی میکنند تا از اضطراب یک فکر یا عمل نادرست رهایی یابند و به بیانی دیگر آن فکر یا عمل را خنثیسازی کنند. عذرخواهی نکردن باعث ایجاد یک احساس منفی درونی در شخص خاطی و ایجاد احساس گناه و شرمساری میشود و احساساتی مثل تأسف، پشیمانی، حقارت، تنش و استرس را به دنبال دارد. عذرخواهی نکردن ممکن است باعث شود تا فرد خاطی فکر کند هیچ گاه بخشیده نخواهد شد و دست به رفتارهای خود تخریبگر بزند. گروهی از افراد بهسختی عذرخواهی میکنند یا هرگز عذرخواهی نمیکنند. بهندرت خطاها، عملکرد نادرست و تصمیمات اشتباهشان را میپذیرند و نمیتوانند از دیگران عذرخواهی کنند. این افراد سعی میکنند واقعیت را وارونه جلوه دهند تا دیگران را قانع کنند که رفتارشان همیشه درست و بیاشکال است. دلایل عذرخواهی نکردن این افراد را میتوان در ساختارهای شخصیتی آنها جستوجو کرد. برای مثال برخی از افراد تفکیکی بین اعمال و شخصیتشان قائل نیستند و انجام یک کار اشتباه را معادل با بد بودن خود میدانند به همین دلیل عذرخواهی برای عزت نفس و هویت آنان خطر بزرگی محسوب میشود. برخی دیگر نیز از عذرخواهی پرهیز میکنند زیرا تصور میکنند با این کار کنترل خود را بر امور از دست میدهند. برخی دیگر نیز با احساســـاتی مانند خشـــم، بیقراری و دوری عاطفی احساس راحتی میکننـــد، در صورتی کـــه صمیمیـــت را بسیار تهدیدکننده میدانند. از آنجایی که عذرخواهی میتواند دری به سوی صمیمت باشد برای این دست از افراد تهدیدکننده است!
برخلاف دسته بالا گروه دیگری از افراد نیز هستند که با دلیل و بیدلیل عذرخواهی میکنند. از نظر روانشناســان، برخی افرادی که همیشــه در حال عذرخواهی هستند، اسیر خود ستمگرشان هستند که هرگز از آنها راضی نیست. این افراد در هر شرایطی خود را متهم میکنند و همین مسئله باعث اضطراب آنها میشود. ریشــه این خودتخریبــی در کودکی هر انسانی نهفته است.
نقش تربیتی والدین در عذرخواهی کودکان
وقتی والدین به چالشهای یک کودک بهای کافی نمیدهند و همیشه از او انتظار بهتر شدن دارند و فرزند را وسیلهای برای رسیدن به آمال و آرزوهای محقق نشده خود میدانند یا به دلایل پیش پا افتاده او را تنبیه میکنند، باعث میشود کودک خود را آنطور که هست نبیند و دوست نداشته باشد و همیشه به دنبال بهتر شدن برای جذب محبت آنها باشد. روشهای تربیتی که در آن بیش از حد به کودک بها داده میشود، به تعبیری روشهایی که در آن کودکان لوس بار آورده میشوند نیز همین نتیجه را در بر خواهد داشــت.
ایــن کودکان بــه محض آن کــه در آینده در موقعیتی خطرنــاک و جدی قرار میگیرند، یا افســرده و گوشهگیر میشوند یا با عذرخواهی کردن از دیگران عقبنشینی میکنند. در صورت شدید بودن این وضعیت، یاری گرفتن از متخصص روانشناسی ضرورت بسیار دارد، زیرا این افراد همواره گرفتار احساس تقصیر و گناه هستند، نمیتوانند با دیگران رابطه سالم برقرار کنند و معمولاً سطح اضطراب و نگرانی در آنها بالا است و به شکل فلجکنندهای مانع از زندگی سالم و شادمانه است. بنابراین موقعیتهایی وجود دارد که عذرخواهی الزامی ندارد. از جمله زمانهایی که فرد در دفاع از عقاید یا خواستههای خود کاملاً جانب ادب و احترام را حفظ کرده و مخاطب صرفاً به خاطر اختلاف نظر رنجیده است. ابراز محترمانه آنچه به آن باور دارید نیازی به عذرخواهی ندارد. برآورده نکردن توقعات و انتظارات غیرمنطقی و نامعقول دیگران نیز نیازی به عذرخواهی ندارد.
عذرخواهی مستلزم داشتن مهارت است
لئونارد کوهن، شاعر و رماننویس کانادایی و جین بتکه الشتین، فیلسوف و متفکر امریکایی در سال ۱۹۸۱ چند راهبرد را برای عذرخواهی معرفی کردهاند: ۱- پذیرش مسئولیت ۲- شرح و توضیح ۳- پیشنهاد جبران ۴- قول عدم تکرار و ۵- نگرانی برای شنونده. با توجه به مطالب و موارد مطرح شده میتوان گفت: بخشی از فرآیند عذرخواهی مستلزم داشتن مهارت است. پس به الزاماتی جهت عذرخواهی کردن اشاره میکنیم. بر این اساس صرف به کار بــردن کلماتی که عذرخواهی را نشــان میدهد، کافی نیست. بازگو کردن اشتباهات فقط با کلام، زمانی که با عمل و رفتار ما همخوانی نداشته باشد، یک بازی و نمایش است و نشان دهنده صداقت نداشتن فرد خاطی است؛ پس بعد از عذرخواهی، باید رفتار درست را شروع کرد و به آن پایبند بود. داشتن نگرش پشیمانی از سوی فرد خاطی مهم است؛ چراکه اگر وی همچنان به آسیب رساندن خود ادامه دهد در آن صورت بخشیدن وی بسیار سخت اتفاق میافتد. توجه کنید که نباید عذرخواهی را به تعویق انداخت، چون با کاهش احساس پشیمانی، نیاز به عذرخواهی در انســان تضعیف میشــود و فرد برای فرار از عذرخواهی دســت به توجیهات گوناگون میزند. عذرخواهی باید به شیوهای صحیح، شفاف و روشن بیان شود، زیرا عذرخواهی سطحی هیچ نتیجه مثبت و سازندهای در پی نخواهد داشت.
قول دادن از دیگر اجزای مهم عذرخواهی است. قول دادن به معنی آن است که دیگر فرد هرگز مرتکب آن اشتباه نخواهد شد. پس باید زمانی عذرخواهی انجام شود که فرد از تکرار نکردن آن در آینده اطمینان دارد. در پایان باید گفت: فقط هنگامــی عذرخواهی کنید که ضرورت دارد و از تأثیر مثبت آن مطمئن هستید. این کار مستلزم تشــخیص بهموقع و مناسب خطا و عذرخواهی متناسب با آن است. همچنین از عذرخواهی دروغین که باعث شکلگیری صفاتی مثل دروغ و فریبکاری است، پرهیز کنید. فراموش نکنیم جایی که واقعاً ضرورت دارد، یک عذرخواهی ساده، چندان هم کار سختی نخواهد بود.
*دکترای تخصصی روانشناسی سلامت