رئیس کل بانک مرکزی در حالی از توافق سه‌جانبه تهران، مسکو و آنکارا برای حذف دلار از مبادلات بانکی میان خود خبر داده است که نگاهی به برنامه در نظر گرفته شده، نشان می‌دهد برای اجرایی کردن این راهکار، مسیر سخت، اما امکانپذیری در پیش رو است.
پس از پایان جنگ جهانی دوم بود که دلار به‌عنوان ارز مرجع در اقتصاد بین‌الملل جایگزین پوند انگلستان شد؛ دلار امریکا که طبق معاهده برتون وودز از پشتوانه‌ای به نام طلا برخوردار بود، در دهه ۷۰ میلادی به دلیل کسری تراز تجاری امریکا و نگرانی درباره کاهش شدید ذخایر طلای این کشور، تبدیل به یک ارز شناور شد و نظام تبدیل ثابت آن به طلا با فرمان نیکسون لغو شد. با وجود این فراز و نشیب‌ها دلار همچنان یک ارز جهانی باقی ماند و امروز دارای سه ویژگی مهم است: معیاری برای سنجش ارزش، وسیله‌ای برای پس‌انداز ثروت، ارزی برای مبادلات تجاری.
دلار امریکا به‌عنوان ارز مسلط جهانی سال‌هاست که بیش از ۷۰ درصد حجم مبادلات بانکی و بین‌المللی جهان را به خود اختصاص داده است و مابقی تراکنش‌های بانکی محدود به ارز‌هایی مانند یورو و سایر ارز‌های ملی است. قدرت دلار در بازار نفت و معاملات نفتی بیش از هر کالای دیگری از اهمیت برخوردار است و امریکا با بازی دلاری خود، ارزش درآمد‌های نفتی را متأثر می‌کند.
دلار برای امریکا تبدیل به سلاحی شده است که می‌تواند با استفاده از آن تغییرات بزرگی را در ثروت کشور‌های دارنده دلار ایجاد کند و با دستکاری نرخ بهره خود، ارزش ذخایر دلاری کشور‌های جهان را صعودی یا نزولی کند که نمونه روشن آن، تحولات قیمت نفت در دهه ۷۰ میلادی بود که واشنگتن برای تأمین منافع خود و کاستن از کسری تراز تجاری ارزش آن را ۱۰ درصد کاهش داد.
گروگان‌گیری دلاری
امریکا با توجه به حجم اقتصاد خود و نقش دلار در اقتصاد جهانی، از دلار و سیستم تراکنش‌های مالی که در این کشور مستقر است، به قدرت بی‌مثالی دست یافته است و حتی یورو هم در مقابل آن حرفی برای گفتن ندارد. استفاده ابزاری امریکا از دلار، باعث شده است تا این کشور با تحریم کشور‌هایی که با سیاست‌های کاخ سفید همراه نیستند، مشکلات بزرگی را ایجاد کنند که این موضوع طی ۱۰ سال اخیر شدت بیشتری یافته است.
هرگونه تراکنش مالی با دلار در امریکا به ثبت می‌رسد و منشأ نقل و انتقالات بانکی برای وزارت خزانه‌داری امریکا کاملاً روشن است، لذا برای بانک‌ها و شرکت‌هایی که با ایران یا سایر کشور‌های تحریم شده همکاری می‌کنند، هرگونه همکاری به معنای جریمه شدن است با توجه به یکطرفه بودن تحریم‌های امریکا و همچنین وابستگی بانک‌های بزرگ و کوچک جهان به تراکنش‌های دلاری، همکاری‌های بانکی با کشور‌های تحت تحریم به صفر می‌رسد. این موضوع کشور‌های پرقدرت جهان را برای مقابله با سلطه دلار وارد تحرکاتی کرده است.
چین و روسیه دو نمونه از این کشور‌ها هستند که در سال ۲۰۱۵ این موضوع را به طور جدی کلید زدند؛ روسیه با کلید زدن فروش نفت به چین در این سال، پول نفت را به صورت یوآن محاسبه کرد، ولی به جای دریافت یوآن، از بورس شانگ‌های طلا خریداری کرد که مورد استقبال دو کشور قرار گرفت. در واقع با این اقدام، گرچه معیار ارزش‌گذاری بهای نفت دلار بود، اما هیچ تراکنشی با دلار انجام نشد و پشتوانه این معامله طلا قرار گرفت.
به بیان ساده‌تر، نخستین گام برای کاهش نقش دلار در معاملات نفت‌خام، استفاده نکردن از تراکنش دلاری است که نخستین گام برای کاهش نقش دلار در مبادلات بانکی و بین‌المللی بود. به همین دلیل است که گروه بریکس در جدیدترین چشم‌انداز خود به دنبال ایجاد شبکه‌ای مجزا از دلار امریکا برای تبادلات بانکی است و در میان اعضای این گروه، چین با جدیت بیشتری به دنبال ایجاد سیستم جدید تبادلات مالی در جهان است.
این کشور که بیشترین ذخایر دلاری و طلای جهان را داراست، در چشم‌انداز چند بعدی خود به سوی مرجع شدن یوآن حرکت می‌کند، ولو با احتیاط؛ معامله نفت با یوآن چین در بورس شانگ‌های نشئت گرفته از همین چشم‌انداز است که مورد استقبال شرکت‌های بزرگ نفتی جهان هم قرار گرفت سایر کشور‌های عضو بریکس به ویژه روسیه هم از اقدام چین برای پایان دادن به سلطه دلار حمایت می‌کنند، زیرا این کشور از توانمندی اقتصادی بیشتری نسبت به سایر کشور‌ها برخوردار است. البته با توجه به آنکه کاهش ارزش دلار منابع ارزی چین را متزلزل می‌سازد، حرکت چین به آرامی آغاز شده و در مرحله نخست، تراکنش‌های غیردلاری را نشانه رفته است.
دلیل حمایت روسیه
کرملین در این مسیر به کمک چین آمده است؛ مسکو توان رقابت با دلار امریکا را ندارد و متحمل تحریم‌های سنگینی از سوی امریکا شده است، ضمن آنکه به دلیل ماجرای ترور بیولوژیکی اسکریپال، زمزمه‌هایی مبنی بر تحریم دلاری این کشور شنیده می‌شود که برگرفته از قانونی با عنوان «امحا و منع سلاح‌های بیولوژیکی» مصوب سال ۱۹۹۱ در امریکاست. از سوی دیگر، حجم مبادلات تجاری میان ایران، روسیه، چین و ترکیه با یکدیگر رقم قابل توجهی است که در این مسیر، همه نگاه‌ها به اتحاد این کشور‌ها به حذف دلار از تراکنش‌های بانکی است. موضوعی که هند و اروپا را نیز درگیر خود کرده و سیاستمداران قاره سبز به ویژه آلمانی‌ها، برای کاهش نقش دلار در مبادلات جهانی، معتقدند اگر اروپا به فکر ایجاد نظام پولی جدید نباشد، چینی‌ها تبدیل به قدرت جدید می‌شوند.
این در حالیست که در یکی از بند‌های استراتژی امنیت ملی امریکا که در سال ۲۰۱۷ تصویب شده، خطر حذف دلار از مبادلات جهانی و جدی شدن پیمان‌های پولی جدید مورد اشاره قرار گرفته و رویه فعلی را ضدامنیت ملی امریکا دانسته است. اقدامات دونالد ترامپ برای سوءاستفاده شدیدتر از دلار روند کاهش نقش دلار در اقتصاد جهانی را تسریع بخشیده است که همین موضوع، شانس ایران را برای آسیب‌پذیری کمتر از تحریم‌های جدید افزایش داده است.
مهم‌ترین مشکل جمهوری اسلامی ایران و برخی کشور‌های دیگر در نظام بانکی جهان، دسترسی نداشتن به سوئیفت دلاری است، هرگونه تراکنشی مورد بررسی قرار گرفته و متخلفان از تحریم‌های امریکا را با جریمه‌های سنگین روبه‌رو می‌کند. در چنین حالتی تنها راه برای دور زدن تحریم‌های جدید، استفاده از شیوه‌های مالی جدید است که تراکنش دلاری را به صفر برساند که این ابزار با توجه به شرایط مشابه روسیه و ترکیه، شرایط را برای کشور ساده‌تر کرده است.
از آنجا که بخش اعظم درآمد‌های ارزی کشور به نفت و فروش آن وابسته است، انتظار می‌رود استفاده از یوآن در مبادلات با چین و روپیه در مبادلات با هند افزایش یابد که به این کشور‌ها باید کشور‌های روسیه و ترکیه را هم افزود.
