سرويس فرهنگ و هنر جوان آنلاين: چندی پیش رهبر معظم انقلاب درباره خطر تضعیف زبان فارسی ابراز نگرانی کردند؛ مسئلهای که به نظر میرسد اگر نگاه جدی مسئولان را به خود معطوف نکند میتواند عواقب ناخوشایندی برای این میراث عظیم ملی در پی داشته باشد. اما موضوعی که در این میان اهمیت دارد این است که تقویت زبان فارسی را نباید صرفاً داخل مرزهای سرزمینی محدود کرد؛ چراکه هر کشوری به لحاظ فرهنگی آرایش تدافعی بگیرد و نسبت به ورای سرزمینهای خود بیتفاوت بماند و از بیرون مرزها غفلت کند، بهتدریج عمق تأثیرگذاری خود را نیز از دست میدهد.
در ایران و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هرچند گسترش زبان فارسی به عنوان یکی از برنامههای برخی از نهادها و مؤسسات همچون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت علوم، وزارت امور خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی قرار داشت، اما درنهایت، نتیجه تا حدودی خلاف اهداف بود و منجر به تعطیلی تعدادی از کرسیهای زبان فارسی در جهان شد؛ خبری که وزیر امور خارجه نیز چند سال پیش در بنیاد سعدی به آن اشاره کرد و خواستار احیای دوباره کرسیها شد.
افق چینیها برای زبانشان
در حالی خبرهای ناخوشایند درباره خاموشی چراغ کرسیهای زبان فارسی در جهان به گوش میرسد که در کشورهای آسیایی، برنامهریزی مدون و افق چندساله برای گسترش هرچه بیشتر سخنورانشان در جهان در نظر گرفته شده است؛ بهعنوان نمونه، کشور چین اینطور برنامهریزی کرده که تا سال ۲۰۲۰ تعداد ۱۰۰۰ مرکز آموزش زبان چینی از سوی مؤسسه کنفوسیوس در جهان داشته باشد. طبق برنامهریزیهای انجامشده، چین تعداد ۱۰۰ میلیون نفر مشتاق به فراگیری زبان چینی را در جهان برای خود ترسیم کرده است.
حسن ذوالفقاری، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و مدیر گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان، با توجه به اهمیت این موضوع، در یادداشتی به پیامدهای تعطیلی کرسیهای زبان فارسی پرداخته است. او در این یادداشت که در تازهترین خبرنامه فرهنگستان منتشر شده، ضمن اشاره به اهمیت گسترش زبان فارسی مینویسد: «زبان فارسی با غنای واژگانی و دیرینگی و پشتوانههای فکری و فرهنگی خود از دیرباز نقش مؤثر فرهنگی در برقراری روابط فرهنگی ایران با دنیا برعهده داشته و دارد. این زبان با پیوند مستحکمی که با ادبیات دیرپای ما دارد توانسته با آبشخور فرهنگ غنی مردم ایران درآمیزد و در اقصی نقاط گیتی طالبان زیاد بیابد. گستره نفوذ تاریخی این زبان در شبهقاره و آسیای صغیر و در دیگر مناطق همواره باعث شده مراکز علمی در قالب رشته مستقل یا شرقشناسی و ایرانشناسی به آموزش این زبان بپردازند. اما اکنون با تحولات سیاسی و کمبود منابع مالی، این کرسیها تعطیل و استادان اعزامی بازگشتهاند. کرسیهای زبان فارسی در جهان در طول سالیان و با مشقات فراوان تأسیس شدهاند و اکنون شاهد آن هستیم که یکباره براثر بیتوجهی مسئولان رو به خاموشی میرود. بر فرض تأمین هزینهها در آینده، بازاحیای این کرسیها کاری دشوار بل ناممکن خواهد بود. اکنون و در همین شرایط، اعتباری که نیاز است تا دوباره این کرسیها راهاندازی شود در مقایسه با بودجه سایر بخشها بسیار ناچیز است.»
مضیقه مالی را نباید بهانه کرد
وی میافزاید: «کرسیهای زبان فارسی نقش بسیار مهمی در ترویج و اشاعه زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی در جهان داشته و دارند. طی ۳۰ سال گذشته صدها دانشجوی علاقهمند به فراگیری زبان فارسی در بیش از ۶۵ کشور ایجاد شده و دهها استاد از دانشگاههای ایران به این کرسیها اعزام شدهاند. در طول این مدت هزاران دانشجو در مقاطع مختلف زبان فارسی را فراگرفتهاند و همین موضوع باعث شده است برای ادامه تحصیل به ایران سفر کنند. با نگاهی به تعداد دانشجویانی که جذب این دورهها شدهاند و دانشآموختگانی که در این دورهها با زبان و ادبیات فارسی، ایرانشناسی و اسلامشناسی آشنا شدهاند، درمییابیم سهم تأثیرگذاری در معرفی فرهنگ ایرانی و زبان و ادبیات فارسی طبق برنامه چشمانداز و سایر اسناد بالادستی بسیار زیاد است. هماکنون شورای گسترش زبان فارسی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وظیفه اعزام استادان را برعهده دارد و به ترویج زبان فارسی و حمایت از کرسیهای زبان فارسی در خارج از کشور اقدام میکند. در کنار این بنیاد سعدی نیز با برگزاری دورههای دانشافزایی و اعزام کوتاهمدت استاد و ارسال کتاب مددکار کرسیهاست. جز این، کرسیهای آموزش زبان و ادبیات فارسی موجود و فعال در امریکا و سایر کشورها وجود دارد که اغلب استادان ایرانی و غیرایرانی مقیم، آنها را اداره میکنند و مراکز دانشگاهی که زبان فارسی به عنوان رشته مستقل یا واحد درسی ارائه میشود بالغ بر ۱۵۰ کرسی در ۵۶ کشور است. این امکانات کم، اما موجود نباید به دلایل مالی یا سیاسی تحتالشعاع قرار گیرد.»
شبکههای فارسیزبان در حوزه تمدن فارس
به اعتقاد مدیر گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان آنچه امروز به منظور گسترش آموزش زبان و ادبیات فارسی به خارج از کشور ضروری است رشد، توسعه و تقویت کمی و کیفی مدارس ایرانی و مجتمعهای آموزشی تطبیقی و کرسیهای زبانآموزی در خارج از کشور از طریق کمکهای مادی و معنوی فوری است. همچنین ارسال کتابهای معتبر، علمی، بهروز، سطحبندی شده و متناسب با کشور میزبان به کرسیهای آموزش زبان بسیار نیاز دارد. نظارت دقیق بر برنامههای آموزشی دورههای فارسیآموزی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در کرسیها و ارائه برنامه دقیق و راهبردی و کمک به اجرای آن، کرسیها را تقویت کرده و اعتماد این مراکز را به خود جلب میکند. در کنار اعزام استاد، باید در دانشگاهها مدرس زبان فارسی با گرایش زبان فارسی به خارجیان تربیت شوند؛ زیرا استادان مقیم سرمایه دائمی به شمار میروند. برای این استادان و دانشجویان علاقهمند دورههای دانشافزایی در ایران و خارج از ایران باید برگزار کرد. اعزام استادان و دانشجویان زبان فارسی به ایران آنها را بهروز میکند و محیط زبانی مناسبی برای بازآموزی فراهم میآورد.»
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در ادامه به این نکته اشاره میکند که «یک کار مهم ایجاد شبکههای فارسیزبان ماهوارهای، رادیویی و تلویزیونی مشترک میان کشورهای حوزه تمدن ایرانی و فارسیزبان است. البته شبکه تلویزیونی اگر غیردولتی و خصوصی و آزاد باشد، بهتر است. برگزاری المپیادها، مسابقات علمی، همایشها و نمایشگاههای مربوط به زبان و ادب فارسی در خارج از کشور شور و شوق زبانآموزان را برمیانگیزد. برندگان این مسابقات میتوانند به ایران سفر کنند. با اعطای راتبه (بورس) تحصیلی- تحقیقی به استادان و دانشجویان ممتاز این المپیادها و مسابقات، زمینه تشویقی مناسبی فراهم میآید. نهضت ترجمه آثار اصلی و مهم زبان و ادبیات فارسی به زبانهای مختلف و زنده به منظور معرفی اندیشهها و آثار ایرانی به جهانیان کاری شایسته است و در کنار آن تهیه مواد و منابع آموزشی از قبیل کتاب و تهیه فرهنگهای معتبر دوزبانه و تأسیس بانک اطلاعات کرسیها، استادان و فارسیآموختگان، کار را سهل میکند. خوشبختانه در ایران اکنون بیش از ۱۴ مرکز آموزش زبان فارسی به کار آموزش زبان فارسی مشغول هستند. در کنار آن دورههای ارشد و دکترای آموزش زبان فارسی نیز هر ساله تعداد زیادی مربی و استاد تربیت میکند که متأسفانه از این دانشآموختگان بهدرستی استفاده نمیشود و اغلب به کاری دیگر مشغول میشوند. رفع مشکلات اقامت و شتاب در صدور ویزای اقامت برای دانشجویان و استادان خارجی و نظارت دقیق بر برنامههای آموزشی آنها و برگزاری دقیق آزمون سامفا با محوریت وزارت علوم، ضامن بقای این مراکز است.»
وی میافزاید: «تشکیل نهادها، انجمنها و اتحادیههای علمی میان کشورهای فارسیزبان و تجلیل و قدردانی از شاعران و نویسندگان پارسیگو و پارسینویس و ایجاد بنای یادبود مفاخر فرهنگی ایران در بخشها و کرسیهای خارج از کشور هم باید دغدغه متولیان امور باشد. اما آنچه این خواستهها را محقق و ممکن میکند همدلی نهادهای متولی آموزش اعم از وزارت علوم، بنیاد سعدی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، وزارت آموزش و پرورش و وزارت ارشاد و وزارت امور خارجه و دیگر نهادهای مسئول است. این همکاری اکنون اندک و گاه روابط تیره است. این وضع در کنار مشکلات مالی و سیاسی، عرصه را بسیار تنگتر و کار را دشوارتر میکند. سرمایههای انسانی و نهادی و فرهنگی در امر آموزش کم نیست، بهرهبرداری و مدیریت درست وجود ندارد. علاقهمندان به گسترش زبان فارسی و دانشآموختگان و ایرانیان مقیم در خارج از کشور را باید شناسایی کرد و زیر یک پرچم گرد آورد تا به دنبال یک هدف باشند: اعتلای زبان فارسی و بزرگداشت ایران عزیز.»
یک نگاه خوشبینانه به کرسیهای زبان
اما از سویی دیگر معاون گسترش زبان فارسی و ایرانشناسی در دانشگاهها و مراکز علمی خارج از کشور مرکز همکاریهای علمی بینالمللی وزارت علوم نگاهی خوشبینانه به وضعیت کرسیهای زبان فارسی در جهان دارد. بهادر باقری در گفتگو با ایسنا از تازهترین فعالیتهای معاونت گسترش زبان فارسی و ایرانشناسی در دانشگاهها و مراکز علمی خارج از کشور و اقدامهای انجام شده برای ادامه فعالیت کرسیهای زبان فارسی میگوید؛ «نخستین شورای علمی و برنامهریزی این معاونت در سال ۱۳۹۸ با حضور اعضای محترم این شورا در حضور آقای دکتر حسین سالار آملی، قائم مقام وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در امور بینالملل و رئیس مرکز همکاریهای علمی بینالمللی، در دفتر وزیر علوم برگزار شد و اعضای شورا در جریان تازهترین اخبار و تحولات قرار گرفتند. این موارد عبارتند از اینکه خوشبختانه بخش عمدهای از بودجه امسال این معاونت تخصیص یافته است، البته هنوز به حساب وزارت علوم واریز نشده، اما امیدواریم در روزهای آینده با دریافت این بودجه، کرسیهای زبان و ادبیات فارسی و ایرانشناسی در جهان، به رونق پیشین خود بازگردند و شاهد حضور گرم و پرنشاط استادان اعزامی در آن کشورها باشیم. همچنین برای نخستینبار برنامه راهبردی ۱۰ ساله معاونت گسترش زبان فارسی و ایرانشناسی با همکاری و هدایت آقای دکتر سیدعلیاصغر میرباقریفرد و همکارانشان تدوین شده و در این جلسه رونمایی شد و پس از اظهارنظر اعضای محترم شورا، در روزهای آینده این برنامه به شکل رسمی اعلام خواهد شد.»
وی میافزاید: «از دو سال پیش در این معاونت، چند کارگروه تخصصی تشکیل شده و فعالیت سه کارگروه به اتمام رسیده و به بار نشسته است. کارگروه «آزمون استانداردسازی زبان فارسی (سامفا)» مدتهاست به نتیجه رسیده و خوشبختانه این آزمون بسندگی، چهار بار توسط معاونت گسترش و با همکاری صمیمانه سازمان سنجش آموزش کشور در ایران و چند کشور دیگر برگزار شده است و این کار ادامه خواهد داشت. این نخستینبار است که زبان فارسی نیز مانند زبانهای بزرگ دنیا از جمله انگلیسی (با آزمونهای تافل و آیلتس و...)، دارای چنین آزمونی شده است. نکته مهم این است که تمام دانشجویان خارجی که در ایران مشغول تحصیل در دانشگاهها هستند، ملزم به گذراندن این آزمون و دریافت نمره قبولی هستند. علاوهبراین، کارگروههای بازنگری و بازنگاری سرفصلهای درسی کرسیهای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاههای خارج از کشور نیز فعالیت خود را به پایان رسانده است و در جلسه یادشده، از این سرفصلها نیز رونمایی شد. اهمیت این موضوع این است که بسیاری از کرسیهای خارج از کشور، هنوز طبق سرفصلهای قدیمی و ۵۰-۶۰ ساله تدریس میکنند که غالباً تناسبی با تحولات زبانی، ادبی و اجتماعی امروز ایران ندارد. سرفصلهای جدید که به کرسیهای جهان پیشنهاد میشود، به گونهای انعطافپذیر طراحی شده است که در کشورهای مختلف، استادان و دانشجویان میتوانند از بین درسهای انتخابی، درسهای مورد نیاز و علاقه خود را برگزینند. همچنین کارگروه «ایرانشناسی» کار خود را اخیراً آغاز کرده، چند جلسه تشکیل داده و قرار است سرفصلهای درسی رشته ایرانشناسی را به شکلی روزآمد، بازنگری و بازنگاری کند.»
باقری همچنین با اعلام این خبر که بهزودی کارگروه «تألیف و تدوین منابع درسی جدید» تشکیل خواهد شد، گفت: «این کارگروه تشکیل میشود تا بر اساس سرفصلهای جدید طراحیشده برای رشتههای زبان و ادبیات فارسی و ایرانشناسی، منابع مکتوب و دیجیتال مناسب با بهترین و علمیترین شیوههای روز تهیه کنند. کارگروه «آموزش مجازی زبان و ادبیات فارسی و ایرانشناسی» نیز آغاز به کار کرده و خوشبختانه برنامه اولیه این کار مهم تهیه شده و قرار است با محوریت و سیاستگذاری وزارت علوم، از ظرفیت و توان علمی و اجرایی تمام دانشگاهها و استادان باتجربه در این زمینه بهره ببریم. با توجه به مشکلات ارزی پیشآمده و همچنین تعداد چشمگیر متقاضیان آموختن زبان فارسی، آموزش مجازی میتواند نیاز بسیاری از زبانآموزان سراسر جهان، بهویژه نسل سوم ایرانیان مقیم خارج از کشور را برآورده کند. برآنیم که دانشجویان از طریق آموزش مجازی بتوانند تحصیل و مدرک رسمی دانشگاهی دریافت کنند.»
بهادر باقری با اشاره به اینکه یکی از برنامههای جدید و سودمند این معاونت، استفاده از دانش و تجربیات استادان اعزامی در طول این ۴۰ سال است، ادامه داد: حلقههای مشورتی تشکیل دادهایم و این استادان بزرگوار را به تفکیک کشورهای محل مأموریت، دعوت و با آنان بحث و گفتگو میکنیم. تاکنون نشستهای حلقه مشاوران مربوط به کشورهای امریکای لاتین (در وزارت علوم)، پاکستان (در دانشگاه پیام نور)، هند (در دانشگاه سیستان و بلوچستان) و کشورهای گرجستان و قزاقستان (در دانشگاه گیلان) برگزار شده است. در شهریورماه امسال با استادان اعزامی به کشورهای حوزه بالکان، در دانشگاه اصفهان دیدار و مشورت خواهیم کرد.