حوريه ملکي
یکی از موضوعات این سال ها راجع به عامل خشک شدن دریاچه ارومیه است که در بین مردم پراکنده شده و شاید همه ما ایرانی ها بعد از شنیدن خبر خشک شدن دریاچه این سوال را از خود پرسیده باشیم! دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و البته با دارا بودن اکوسیستمی با ارزش در جهان و ایران، همواره برای دانشمندان، محققان، علاقه مندان به محیط زیست و البته بسیاری از افراد دیگر ارزشمند و نقطه حساسی بوده است. دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۶ به دلیل موقعیت و ویژگی های طبیعی و اکولوژیکی که دارد به عنوان پارک ملی به ثبت رسید. حال دریاچه ارومیه به شکرانه بارش‌های بهاری و اقدامات صورت گرفته خوب است ولی متاسفانه گردشگرانی که سال‌ها در حسرت پر آبی این دریاچه بودند اکنون دیگر قصد مسافرت به این محل را ندارند.
***
دریاچه ارومیه در میان استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. ارتفاع دریاچه ۱۳۰۰ متر از سطح دریا است. در گذشته متوسط عمق دریاچه، حدود ۶ متر بوده است. طول آن نیز به ۱۲۰ کیلومتر و پهنایش به ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر می رسید که مساحتی حدود ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع را شامل می شد. مساحتی که هم اکنون دیگر شاهد آن نیستیم. دریاچه ارومیه به همراه جزایر کبودان و قیون داغی از مناطق حفاظت شده محسوب می شود. همچنین در یونسکو به عنوان منطقه حفاظت شده زیست کره به ثبت رسیده است.
در مجموع می توان ۳ عامل را عامل خشک شدن دریاچه ارومیه دانست که شامل برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه، توسعه بی رویه بخش کشاورزی در اطراف دریاچه با بهره برداری از آب های این حوضه و شاید در نهایت، تشدید تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی در کنار دو عامل دیگر است.
* تأمین معیشت، مهمترين بحث دریاچه ارومیه
مدیر دفتر منطقه‌ای ستاد احیا در آذربایجان شرقی مي گويد: تراز دریاچه ارومیه در ۱۹مرداد ماه سال جاری، ۱۲۷۱/۵۰ می‌باشد که در سال گذشته ۱۲۷۰/۴۸ بوده که نسبت به سال گذشته ۱/۰۲ سانتی متر اختلاف تراز را از خود نشان می‌دهد؛ گفتنی است حجم آب موجود در دریاچه ارومیه به بیش از ۴ میلیارد متر مکعب افزایش یافته است.
خلیل ساعی، تأمین زیرساخت‌ها برای گردشگری در دریاچه ارومیه را نیازمند زمان و اعتبار دانسته و ادامه می‌دهد: شرایط کنونی دریاچه ارومیه به گونه‌ای است که گردشگران بسیاری را به سمت خود جذب کرده است که با احیا دریاچه ارومیه، پتانسیل‌های اقتصادی نیز در آن منطقه شکوفا خواهد شد و اکنون با بالا آمدن تراز دریاچه ارومیه این اتفاق می‌افتد. اگر تراز دریاچه ارومیه مطلوب باشد خواهد توانست گردشگران زیادی را سمت خود جذب کند که با جذب گردشگر نیز، رونق اقتصادی در آن منطقه شکوفا شده و تحولاتی را رقم خواهد زد.
وی اضافه می‌کند: مقدار قابل توجهی از بارش‌ها و هم چنین اقدامات ستاد احیا دریاچه ارومیه از جمله لایروبی مسیل‌ها و رهاسازی آب از پشت سدها، انتظار داریم بر اثر اقدامات صورت گرفته از پایان امسال نزدیک بر ۱ میلیارد متر مکعب آب به طور دائم بر پیکر دریا روانه شود توانست وضعیت دریاچه را به حالت فعلی برساند؛ با ادامه این وضعیت و وجود نزولات جوی، پروژه‌های که طی ۵ سال گذشته از سوی ستاد احیا انجام گرفته و سال ۹۸، به مرحله بهره‌برداری خواهد رسید نزدیک بر ۱ میلیارد متر مکعب آب به طور دائم بر پیکر دریا روانه خواهد شد و در جوار آن نیز با انجام سایر اقدامات عمرانی خواهیم توانست بارش‌های سال جدید را نیز بر پیکر دریاچه منتقل کنیم.
ساعی، تأمین معیشت در دریاچه ارومیه را یکی از مهم‌ترین مباحث معرفی و بیان می‌کند: بحث اشتغال و معیشت جایگزین یکی از موضوعات اصلی و اساسی برای احیای دریاچه ارومیه است طبیعتاً زمانی که مباحث گردشگری به میان می‌آید ستاد احیا نیز از آن حمایت می‌کند چرا که تعدادی از افراد از بخش‌های کشاورزی منفک و به بخش صنعت گردشگری پیوند می‌یابند و تمام تلاش ستاد احیا، مطرح کردن شغل‌های جایگزین برای کشاورزان است؛ یکی از بهترین شغل‌ها برای کشاورزان می‌تواند بحث صنعت گردشگری باشد که ستاد احیا دریاچه ارومیه نیز از آن حمایت خواهد کرد.
وی اضافه می‌کند: وهله اول، احیای دریاچه ارومیه است که معتقدم اگر دریاچه احیا شود با توجه به پتانسیل‌های منطقه تعدادی از افراد اقدام به سرمایه گذاری خواهند کرد چرا که نگرش بخش خصوصی برای پول‌زایی فراتر از ما می‌باشد و می‌توانند مناطق را شناسایی و در مکان‌های مختلف برای توسعه و گردشگری سرمایه گذاری کنند؛ با توجه به تخصصی که افراد در این زمینه دارند راهکارهایی از جمله ایجاد زیرساخت‌ها همانند بازسازی مجدد هتل بندر شرفخانه به دلیل وجود گردشگران، جزو برنامه کاری قرار خواهد گرفت.
* سدها و چاه ها بلاي جان درياچه
در مسیر رودخانه هایی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار گرفته اند، سد های بی شماری ساخته شده است. در آذربایجان غربی و ارومیه حدود ۲۲ سد ساخته شده که ۸ عدد از آن ها به بهره برداری رسیده است. در استان آذربایجان شرقی از بین ۳۶ سد احداث شده حدود ۲۲ سد به بهره برداری رسیده و ۴ سد نیز در استان کردستان ساخته شده است. یعنی چیزی در حدود ۶۲ د که حدود ۳۴ سد از آن ها به بهره برداری رسیده و میزان آب ورودی به دریاچه را کاهش داده است. در مجموع بر اساس برخی از آمارها می توان گفت که حدود ۴۴ سد در طی ۳ دهه گذشته بر روی حوضه آبریز دریاچه ارومیه ساخته شده است.
در اطراف دریاچه ارومیه و حوضه آبریز دریاچه در طی این سال ها حدود ۴۸ هزار حلقه چاه غیر مجاز حفر شده است که این موضوع باعث کاهش سطح آب های زیرزمینی و میزان آب های زیرزمینی این منطقه شده است. در این منطقه حدود ۶۸۰ هزار هکتار سطح در زیر کشت قرار گرفته است. برای مقایسه بیشتر میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در این منطقه را در بین سال های گذشته مقایسه می کنیم. در سال های ۵۲ ـ ۱۳۵۱ این میزان معادل ۶۹۷.۷ میلیون متر مکعب بوده در حالی که در سال های ۹۳ ـ ۱۳۹۲ مقدار بهره برداری به ۲۴۰۱.۶ میلیون متر مکعب یعنی چیزی در حدود ۳٫۵ برابر سال های قبل رسیده است.
مدیر دفتر منطقه‌ای ستاد احیا، نبود آب و عدم کنترل را مهم‌ترین عامل برای عدم رهاسازی آب به سمت پیکر دریاچه دانسته و ادامه می‌دهد: رهاسازی آب به سمت دریاچه معمولاً در ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین، زمانی که بارش وجود داشته و کشاورز نیازی به برداشت غیر مجاز آب ندارد صورت می‌گیرد؛ آب پشت سدها با برنامه‌ریزی انجام گرفته و کسر نیاز شرب و کشاورزی بر پیکر دریا منتقل شده است و به نظر می‌رسد که در این زمان، آب اضافی در پشت سدها وجود ندارد تا بر پیکر دریا منتقل شود؛ از طرفی وجود برخی عدم کنترل‌ها در مسیر، موجب می‌شود تا نتوانیم تمامی مسیرها را کنترل کرده و اجازه ندهیم تا آب به صورت غیر مجاز برداشت شود.
وی ادامه می‌دهد: یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه، بررسی اثرات خشک شدن دریاچه با احداث پل میان گذر شهید کلانتری بود که دانشگاه تبریز، بعد از مطالعه به این نتیجه رسید که تعدادی دهانه پل نیاز است تا باز گردد؛ طبق آخرین مکاتبات صورت گرفته با وزارت راه و شهرسازی ، راه‌داری و حمل و نقل جاده‌ای و معاون عمرانی آذربایجان غربی اعلام کرده‌اند که عملیات اصلاح پل میان گذر آغاز می‌شود. ارتقاء تراز دریاچه برای آغاز اقدامات عمرانی، اصلاح آن و اطمینان از اینکه دریاچه در حال احیا است از جمله مباحثی بود که در این جلسات عنوان گردید که خوشبختانه مطلوب بودن تراز کنونی دریاچه موجب خواهد شد تا اصلاح پل میان گذر، جزو برنامه کاری وزارت راه و شهرسازی قرار گیرد.
ساعی، با اشاره بر کم آبی در کشور و افزایش دوام و پایداری در جامعه به واسطه مصرف بهینه آب ادامه می‌دهد: ما متولی احیای دریاچه ارومیه هستیم و همه آگاهی کافی از کمبود آب را داریم و با توجه بر اینکه اقدامات آب بر در کشاورزی وجود دارد طبیعتاً سوق دادن به سمت غیر مصرف آب، می‌تواند رونق اقتصادی آن منطقه را نیز مهیا کند؛ ناآگاهی کشاورزان و عدم تألیف کار مشخص باعث می‌شود به سمت تولید محصولات پر مصرف آبی سوق یابند در صورتی که باید محصولاتی تولید کرد که با حداقل آب ، بیشترین بهره دهی را داشته باشد.
وی کشت گیاهان دارویی را از برنامه‌های ستاد احیا دانسته و بیان می‌کند: نزدیک بر ۲۹ کیلومتر حفاری و لاینینگ تونل زاب انجام گرفته که ادامه آن نیز در سال جاری اتمام خواهد یافت طبق اعلام برنامه تا پایان سال جاری این پروژه نهایی خواهد گردید که با رسیدن به مرحله بهره برداری می‌تواند به عنوان یکی از منابع آب آور دریاچه ارومیه مطرح شود علاوه بر این پروژه، ۴ پروژه تصفیه خانه‌ها نیز در سال جاری به مرحله بهره برداری خواهد رسید.
* لزوم فرهنگ سازی برای مصرف بهینه آب
ساعی ارزش و اهمیت فرهنگ سازی برای مصرف بهینه را کمتر از اقدامات عمرانی ندانسته و ادامه می‌دهد: جوامع محلی در بخش احیای دریاچه ارومیه نقش ویژه‌ای دارد و باید از تمامی سمن‌ها در همراه ساختن جوامع محلی قدردانی کرد. به دلیل وقوع سیل در فروردین ماه سال جاری، یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه، بررسی اثرات خشک شدن دریاچه با احداث پل میان گذر شهید کلانتری بود که دانشگاه تبریز، بعد از مطالعه به این نتیجه رسید که تعدادی دهانه پل نیاز است تا باز گردد.
دولت نمی‌تواند تمام اعتبارات لازم را تأمین کند گر چه احیای دریاچه ارومیه جزو برنامه‌های کاری است اما نجات انسان‌ها ، تأمین معاش برای زندگی آزادی که دچار آسیب شده‌اند نیز جزو برنامه کاری دولت است؛ بدین دلیل شاید دولت در مقطعی از زمان نتواند اعتبارات لازم را تأمین کند اما راهکارهایی که بدون تأمین اعتبار برای احیای دریاچه ارومیه مطرح شود جزو برنامه کاری است.
