سرويس تاريخ جوان آنلاين: پیدایش حزب توده ایران و فرجام آن، از سرفصل‌های شاخص و در خوانش در تاریخچه احزاب سیاسی ایران به شمار می‌رود. چه اینکه از این حزب به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال موفق‌ترین نمونه‌ها در میان گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی، نام برده می‌شود. مقالی که پیش روی شماست، شامل مروری مجمل بر بخش‌هایی از تاریخچه این حزب است. امید آنکه مقبول آید.
دوران حکومت رضاخان پهلوی دوران سنگین اختناق بود و لذا در آن فضا هیچ حزب و گروهی نمی‌توانست تشکیل شود و در صورت تشکیل نمی‌توانست به بقای خود ادامه بدهد، اما با اخراج او از ایران توسط انگلیس هنوز دو هفته از استعفای اجباری او نگذشته بود که ۲۷ تن از اعضای جوان گروه ۵۳ نفر در تاریخ ۷ مهر سال ۱۳۲۰ حزب توده را به ریاست سلیمان میرزا (میرزا محسن اسکندری) تأسیس کردند. البته ایرج اسکندری در تدوین اندیشه راهنمای حزب نقش اول و تعیین‌کننده‌ای داشت.
احزاب یک حزب نوتأسیس
حزب توده در ابتدای امر چهار هدف اصلی را مد نظر قرار داد: رسمیت بخشیدن به حزب، انتشار روزنامه، تدوین برنامه‌های گسترده برای جذب مارکسیست‌ها و غیرمارکسیست‌ها و در رأس تمام این اهداف آزادی بقیه ۵۳ نفر زندانی. تمام این اهداف ظرف شش ماه محقق شدند. روزنامه مردم، ارگان حزب توده در اسفند سال ۱۳۲۰ منتشر شد و حزب تشکلی به نام «جمعیت ضدفاشیسم» را هم راه‌اندازی کرد. در مهر سال ۱۳۲۱، یک سال بعد از تأسیس حزب توده اولین گردهمایی ایالتی حزب در تهران برگزار شد و تا زمانی که اولین کنگره حزب برگزار شود، یک کمیته موقت مرکزی با حضور ۱۵ تن ازجمله سلیمان میرزا، دکتر رادمنش، ایرج اسکندری، فریدون کشاورز، رضا روستا، عبدالحسین نوشین و... تشکیل شد. گردهمایی ایالتی مرامنامه موقت حزب را تصویب کرد و از کمیته مرکزی موقت خواست تا زمان برگزاری کنگره وظیفه کمیته مرکزی حزب را به عهده بگیرد. در این ایام اعضای حزب را بین ۴ تا ۶ هزار تن نوشته‌اند. این تعداد دو سال بعد از تشکیل حزب به ۲۵ هزار نفر رسید. در سال ۱۳۲۲ حزب توده سه تشکیلات وابسته به اسامی تشکیلات زنان، سازمان افسران و سازمان جوانان به وجود آورد که هریک در فعالیت‌های حزب نقش بسزایی داشتند. همچنین در سال ۱۳۲۳ شورای متحده مرکزی اتحادیه‌های کارگران و زحمتکشان ایران که یکی از مهم‌ترین تشکل‌های کارگری تاریخ معاصر ایران است توسط حزب توده به وجود آمد. حزب توده توانست در فاصله سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ هشت نماینده به مجلس بفرستد و در مجلس چهارم فراکسیون خود را با پنج عضو کمیته مرکزی حزب یعنی آوانسیان، کام‌بخش، اسکندری، رادمنش و کشاورز تشکیل بدهد. حزب توده نشریات متعددی را منتشر می‌کرد، ازجمله روزنامه مردم که ارگان هیئت اجرایی حزب بود. روزنامه‌های رهبر و مردم در تهران، آذربایجان در تبریز، جودت در اردبیل و راستی در مشهد منتشر می‌شدند. حزب توده در اوایل دهه ۱۳۲۰ و نیز اواخر آن با ده‌ها نشریه ائتلاف مطبوعاتی را تشکیل داد که ابتدا جبهه آزادی و سپس جبهه مطبوعات ضددیکتاتوری لقب گرفتند.
آغازین کنگره یک حزب
در مرداد سال ۱۳۲۳ اولین کنگره حزب توده با شرکت ۱۶۸ نماینده و ۲۵۸۰۰ عضو حزب تشکیل می‌شود. در این کنگره به‌جای سلیمان میرزا، دبیر قبلی حزب اسکندری، بهرامی و نورالدین الموتی مشترکاً انتخاب می‌شوند. کمیته مرکزی با ۱۱ عضو و کمیسیون بازرسی با ۹ عضو توسط کنگره انتخاب شدند. اعضای کمیته مرکزی عبارت بودند از: احسان طبری، بهرامی، کشاورز، اسکندری، رادمنش، روستا، کام‌بخش، آوانسیان، امیر خیزی، بقراطی و نورالدین الموتی و اعضای کمیسیون‌های تبلیغات، مالی، تشکیلات و بازرسی را انتخاب کردند. اعضای کمیسیون بازرسی کیانوری، نوشین، اسکندری، روستا، یزدی، الموتی، قاسمی و ملکی بودند.
نشریات حزب در شهرستان‌ها عبارت بودند از: بیستون (کرمانشاه)، صفا (ساری)، رهنما (همدان)، سروش (شیراز) و رهبر (یزد). همچنین در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ روزنامه‌های مردم و آدینه و ماهنامه مردم (ارگان تئوریک) حزب، شهباز (ارگان غیررسمی)، هفته‌نامه دانا (ویژه حوزه‌های حزبی)، به سوی آینده که گاهی نشریه آخرین نبرد به‌جای آن چاپ می‌شد، هفته‌نامه اردیبهشت (ارگان کمیته ایالتی خراسان) و نیز روزنامه راستی که بعداً به‌جای هفته‌نامه اردیبهشت منتشر می‌شد، هفته‌نامه راستی (ارگان سازمان جوانان حزب توده در مشهد)، آهنگر (ارگان حزب در اصفهان)، آذربایجان (تبریز) که بعد‌ها خاور نو به‌جای آن منتشر شد. پیغام، حرفه، اقیانوس (شیراز) و راه راست (قزوین).
گسست و پیوست‌های یک حزب
در شهریور سال ۱۳۲۴ سازمان ایالتی حزب توده در آذربایجان بی‌آنکه رهبری حزب را در جریان بگذارد، تشکیلات خود را منحل کرد و به فرقه دموکرات آذربایجان پیوست. در تیر سال ۱۳۲۵ حزب توده با حزب ایران ائتلاف کرد و جبهه مؤتلف احزاب آزادی‌خواه را تشکیل داد. بعد‌ها احزاب دموکرات آذربایجان و دموکرات کردستان، احزاب سوسیالیست (اجتماعیون) و جنگل (اجتماعیون) به آن پیوستند. در مرداد سال ۱۳۲۵ سه تن از اعضای حزب توده، یزدی، اسکندری و کشاورز در کابینه قوام به ترتیب وزیر بهداری، پیشه و هنر و فرهنگ شدند. دومین گردهمایی ایالتی حزب توده با ۱۹۲ نماینده در تهران برگزار شد. این حزب در مرداد سال ۱۳۲۵، ۵۰ هزار عضو اصلی و ۱۰۰ هزار عضو داشت و فعال‌ترین گروه سیاسی کشور محسوب می‌شد. نشریه رهبر در پنجمین سال فعالیت خود در ۱۲۰ هزار نسخه منتشر می‌شد. پس از آنکه در آذر سال ۱۳۲۵ فرقه دموکرات در آذربایجان شکست خورد، شورای هفت نفره‌ای از اعضای کمیته مرکزی، کمیسیون بازرسی مرکزی، کمیته ایالتی تهران و کمیسیون بازرسی ایالتی تهران تشکیل شد. این شورا به‌جای پست دبیرکلی، شورای اجرایی هفت نفره‌ای را با سه عضو کمیته مرکزی، سه عضو کمیسیون بازرسی و یک نفر از شورای ایالتی تهران منصوب کرد. این شورا چهار نفر دیگر را هم به عنوان اعضای اصلی و مشاور به خود افزودند و هیئت اجرائیه موقت ۱۱ نفره حزب را با حضور طبری، نوشین، کشاورز، بهرامی، رادمنش، یزدی، قاسمی، کیانوری، فروتن، بقراطی و ملکی تشکیل شد و به‌جای نشریه رهبر، روزنامه مردم را ارگان کمیته مرکزی کرد.
در تیرماه سال ۱۳۲۶ سومین گردهمایی ایالتی تهران برگزار شد و ۱۱ نفر -جلال آل‌احمد، محمدعلی جواهری، دکتر حسین ملک، محمدامین محمدی، محمد سالک، ابوالفضل ناصحی، جهانگیر افکاری، مهندس صادق انصاری، مهندس امأموردی، محبوب عظیمی و امان‌الله قریشی- به عنوان اعضای کمیته ایالتی تهران انتخاب شدند. این گردهمایی با تشکیل کنگره دوم حزب مخالفت کرد. هیئت اجرایی هم در مخالفت با اصلاح‌طلبان از برگزاری کنگره خودداری کرد و همین امر باعث شد اصلاح‌طلبان از حزب منشعب شوند. دومین کنگره حزب توده در اردیبهشت سال ۱۳۲۷ با حضور ۱۱۸ عضو برگزار شد و کمیته مرکزی ۱۹ نفره‌ای را برگزید که عبارت بودند از: رادمنش، اسکندری، بهرامی، طبری، یزدی، نوشین، کام‌بخش، روستا، کشاورز، امیرخیزی، قاسمی، کیانوری، بقراطی، جودت، فروتن، علوی و صمد حکیمی، غلام‌علی بابازاده و نادر شرمینی.
حزب توده بعد از برگزاری کنگره دوم راهبرد دوگانه‌ای پیدا کرد، یعنی هم از اتحاد کلی نیرو‌های ضدسلطنت و دموکراسی لیبرال حمایت می‌کرد و هم بر اساس مرکزیت دموکراتیک و آموزش‌دیده، اصول مارکسیسم لنینیسم را آموزش می‌داد و به تقویت کادر‌های منضبط می‌پرداخت.
اولین ممانعت‌ها بر سر راه یک حزب
در بهمن سال ۱۳۲۷ پس از ترور نافرجام شاه فعالیت حزب توده غیرقانونی و دفاتر و اموال آن مصادره شد. بیش از ۲۰۰ تن از اعضای حزب دستگیر و در دادگاه‌های نظامی محاکمه شدند و برای بقیه هم حکم غیابی صادر شد. اعضای کمیته مرکزی حزب و رهبران حزب از ایران گریختند و در غیاب آن‌ها هیئت اجرایی یعنی کیانوری، قاسمی، بهرامی، یزدی، علوی، جودت و بقراطی حزب را اداره می‌کردند. حزب توده از این پس به شکل مخفی فعالیت خود را آغاز و شبکه‌ای نظامی را تأسیس کرد. حزب نشریه‌های رزم، ظفر، مردم و چند نشریه مخفی را منتشر می‌کرد.
در آذر سال ۱۳۲۹ و در زمان نخست‌وزیری رزم آرا ۹ تن از رهبران حزب توده و خسرو روزبه از زندان فرار کردند. با شروع نخست‌وزیری مصدق حزب توده از آزادی نسبی برخوردار شد و روزنامه «به سوی آینده» را منتشر کرد. همچنین سازمان‌های زنان، جوانان، اتحادیه دهقانان و شورای متحده با نام‌های جدیدی بازسازی شدند و نیز تشکل‌هایی، چون انجمن کمک به دهقانان ایران، ائتلاف سندیکا‌های کارگران ایران، انجمن مبارزه با بی‌سوادی، انجمن ملی روزنامه‌نگاران دموکراتیک، انجمن ایران آزاد، جمعیت ایرانی هواداران صلح، انجمن آذربایجان، جمعیت ملی مبارزه با استعمار، جامعه حقوقدانان دموکراتیک، سازمان دانش‌آموزان ایران، اتحادیه معلمان، اتحادیه مستأجران، اتحادیه کارمندان دولت و اتحادیه مهندسان شکل گرفتند.
حزب توده در آزمون نهضت ملی
در این دوران در مورد نحوه برخورد با مصدق و جبهه ملی اختلاف به وجود آمد. عده‌ای طرفدار مصدق و معتقد بودند جبهه ملی نماینده بورژوازی ملی و اشرافیت لیبرال است و می‌خواهد بنیان ساختار طبقاتی فئودالی را متزلزل کند و انقلاب دموکراتیک را به انقلاب سوسیالیستی طبقه کارگر تبدیل کند. البته کسانی که با این نظریه مخالف بودند، بر رهبران میانه‌روی حزب پیروز شدند، هرچند بعد‌ها از این حرکت خود انتقاد کردند. آنان معتقد بودند باید عملکرد جبهه ملی را افشا کرد، زیرا مصدق آلت دست بورژوازی کمپرادور، یک اشراف‌زاده مردد، وابسته به امپریالیسم امریکا و سازشکار با عوامل ارتجاع و شاه و درواقع یک قوام‌السلطنه دیگر است. این گروه معتقد بودند حزب باید طبقه متوسط را به تحرک وادار سازد و رهبری هر دو انقلاب دموکراتیک ملی و انقلاب سوسیالیستی را در دست بگیرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ فعالیت حزب توده در ایران پایان یافت و این حزب دیگر هرگز نتوانست موفقیت‌های دهه ۲۰ و قبل از کودتا را تکرار کند. با وقوع کودتا تمام احزاب و به‌خصوص حزب توده به‌شدت سرکوب شدند و در فاصله سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۷ بیش از ۳ هزار توده‌ای بازداشت و ۴۰ تن از اعضای کادر مرکزی و ۲۷ افسر توده‌ای اعدام شدند. ۱۴ نفر زیر شکنجه از بین رفتند و بیش از ۲۰۰ نفر محکوم به حبس ابد شدند و تا سال ۱۳۵۷ در زندان بودند.
در پی فشار‌های داخلی پس از کودتا حزب توده فعالیت خود در خارج از کشور متمرکز و روزنامه صبح امید را در آنجا منتشر کرد. نشریه دنیا هم در خارج منتشر می‌شد. در آبان سال ۱۳۳۶ ایستگاه رادیویی حزب توده با نام پیک ایران در آلمان شرقی شروع به کار کرد. این رادیو در سال ۱۳۳۸ به بلغارستان منتقل شد. کاظم ندیم و داوود نوروزی از اعضای هیئت تحریریه رادیو پیک ایران بودند. در سال ۱۳۳۷ در پی اعدام خسرو روزبه، فعالیت‌های حزب توده در ایران کلاً متوقف شدند و رهبری حزب به آلمان شرقی منتقل شد. حزب توده در فاصله سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۳ در سلسله کنفرانس‌هایی که در اروپای شرقی برگزار می‌کرد، علناً به حمایت از شوروی پرداخت و خواستار برقراری جمهوری دموکراتیک در ایران شد و هدف نهایی خود را ایجاد جامعه سوسیالیستی در ایران اعلام کرد. حزب توده در دهه ۳۰ نشریه کاوه را در خارج از کشور منتشر می‌کرد. در دهه ۴۰ حزب توده چندین بار دچار انشعاب شد و عده‌ای از رهبران و فعالان خود را از دست داد. در آذر سال ۱۳۴۰ رادمنش از دبیرکلی حزب کنار رفت و اسکندری جای او را گرفت. حزب توده در دهه ۵۰ در اروپای شرقی و غربی فعالیت و روزنامه مردم و نشریه تئوریک دنیا را منتشر می‌کرد. در سال ۱۳۵۳ سازمان نظامی مخفی نوید را در ایران تشکیل داد و در سال بعد نشریه نوید را منتشر کرد. اداره‌کنندگان این سازمان رحمان هاتفی و محمدمهدی پرتوی بودند. در این مقطع حزب توده در ایران و اروپا حدود ۵ هزار عضو داشت. در مهر سال ۱۳۵۵ گروهی از اعضای سازمان چریک‌های فدایی خلق به حزب توده پیوستند.
حزب توده در آستانه انقلاب و پس از انقلاب
در دی سال ۱۳۵۷ دکتر کیانوری به‌جای اسکندری دبیرکل حزب توده شد. در اسفند سال ۱۳۵۷ پلنوم شانزدهم حزب توده در آلمان شرقی کیانوری را به عنوان دبیر اول حزب انتخاب کرد. در فروردین سال ۱۳۵۸ حزب توده در ایران به فعالیت علنی پرداخت و کیانوری به ایران برگشت. حزب توده در مراحل استقرار جمهوری اسلامی و در انتخابات متعددی شرکت کرد و با مخالفان جمهوری اسلامی به مخالفت پرداخت. در فروردین سال ۱۳۶۰ پلنوم هفدهم حزب در تهران تشکیل شد و گروهی از فدائیان خلق به حزب توده پیوستند. در بهمن سال ۱۳۶۱ و اردیبهشت سال ۱۳۶۲ عده زیادی از رهبران و کادر‌های اصلی حزب توده دستگیر و محاکمه شدند. کیانوری در مرحله اول دستگیر شد. در پی اعترافات سران حزب توده این حزب غیرقانونی اعلام و منحل شد و بعضی از سران حزب و نیز بهرام افضلی، فرمانده سابق نیروی دریایی جمهوری اسلامی که توده‌ای بود اعدام شدند. برخی هم ازجمله احسان طبری تا آخر در زندان یا تحت نظر بودند. در آذر سال ۱۳۶۲ علی خاوری به‌جای کیانوری رهبر حزب توده شد. نشریه مردم، ارگان مرکزی حزب در خرداد سال ۱۳۶۳ در خارج از کشور منتشر شد.
حزب توده در سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ پلنوم‌های خود را با فواصل مختلف برگزار کرد. این حزب که عمده تشکیلات خود را به خارج از کشور منتقل کرده بود در سال ۱۳۶۰ هم بار‌ها دچار انشعاب شد و عده زیادی از رهبران و بدنه حزب از آن جدا شدند و روزبه‌روز ضعیف‌تر شد. حزب توده که گسترده‌ترین و فعال‌ترین تشکیلات حزبی ایران است، پس از نیم قرن فعالیت به یک گروه کوچک نیمه‌فعال در خارج از کشور تبدیل شده است.
