سرويس تاريخ جوان آنلاين: نظام تعلیم و تربیت در ادوار پهلوی اول و دوم، از سرفصل‌های درخور فراز و فرود‌های فرهنگی این مقطع به شمار می‌رود. مقالی که هم‌اینک پیش روی شماست، در تکمیل سایر مطالبی که در این باره در صفحه تاریخ به نگارش درآمده است، ابعاد دیگری از این رویداد آموزشی در تاریخ معاصر ایران را نشان می‌دهد. امید آنکه تاریخ‌پژوهان معاصر و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
معرفی مدارس امریکایی بر اساس اسناد و آشنایی با برنامه‌های آنها و عملکرد این مدارس، از جمله موضوعاتی بود که پیش‌تر، طی مقالاتی در صفحه تاریخ روزنامه «جوان» بدان پرداختیم. اینک در نوشتاری که پیش روی شماست، به اهداف مشترک آنها و چند و، چون حمایت دولت امریکا از این مدارس پی می‌بریم. در بررسی روش‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت از تأسیس این مدارس به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد:
بورس یک‌ساله تحصیلی در امریکا سال تحصیلی ۱۳۵۷-۱۳۵۶
دهه ۵۰ که اوج نفوذ امریکا در ایران بود و برای آشنایی بیشتر نسل جوان با فرهنگ امریکا و تربیت آنها بر اساس الگو‌های غربی سعی می‌کردند که از راه‌های گوناگونی وارد شوند و یکی از آنها ارائه بورس تحصیلی به مدت یک سال در دبیرستان‌های امریکا بود. در این زمینه، «مؤسسه امریکا فیلد سرویس» برای سال تحصیلی ۵۷-۵۶ ش. بورس‌هایی به مدت یک سال در اختیار دانش‌آموزان در یکی از مدارس امریکا قرار داده بود و دانش‌آموزان در دوران تحصیل در خانواده‌های امریکایی متناسب با وضع زندگی آنها انتخاب می‌شدند و با آنها زندگی می‌کردند. هزینه خوراک، مسکن و تحصیل در امریکا بر عهده مؤسسه «امریکن فیلد سرویس» بود. در ضمن بورس تحصیلی یک سال بود و بعد از اتمام مدت بورس، به ایران مراجعت کرده و برای مدت دو سال، دانش‌آموز مجاز نخواهد بود به امریکا بازگردد. داوطلبان این بورس، می‌بایست شرایط زیر را داشته باشند:
۱- متولدین سال ۱۳۴۰ مخصوص پسران و متولدین ۱۳۳۹ مخصوص دختران.
۲- اشتغال به تحصیل در دبیرستان.
۳- سه سال آخر تحصیل در ایران بوده و معدل سه سال تحصیلی کمتر از ۱۴ نباشد.
۴- دانش‌آموزان حتماً در امتحان مربوطه شرکت کنند.
برای پذیرش محصلان، آزمونی برگزار می‌شد و بعد از قبولی در آزمون دانش‌آموزان برای سفر یک‌ساله تحصیل در مدارس امریکایی راهی می‌شدند. در نتیجه دولت امریکا از همه جوانب برای محقق کردن اهداف خود استفاده می‌کرد و از این برنامه‌ها دولت پهلوی استقبال می‌کرد.
برگزاری کلاس ضمن خدمت برای معلمان ایرانی
یکی از اقدامات دبستان امریکایی‌ها در تاریخ ۳/۱۰/۵۳ برگزاری کلاس‌های ضمن خدمت برای معلمان ایرانی بود. دوره‌های ضمن خدمت برای تسهیل در امر آموزش و آشنایی معلمان با شیوه‌های نوین آموزش کاری بس مهم است، اما به شرط اینکه از سوی وزارت آموزش و پرورش ایران برگزار شود که آشنا به نیاز درسی دانش‌آموزان ایرانی است و مواد آموزشی مطابق با فرهنگ ایرانی، اما تشکیل چنین کلاس‌هایی به معنی تلاش در جهت آشنایی معلمان ایرانی با اصول آموزشی امریکا و انتقال به دانش‌آموزان ایرانی توسط معلمان و این در زمره اهداف بلندمدت امریکا قرار دارد تا بتواند به‌تدریج در لایه‌های زیرین آموزش و پرورش نفوذ کرده و آن را سراسر غربی «غربی- امریکایی» کند و وزارت آموزش و پرورش از چنین دوره‌هایی استقبال کرده و معلمان را تشویق به شرکت در این دوره‌ها می‌کردند.
آشنایی با آداب و رسوم اقوام ایرانی در مدرسه اناثیه امریکایی
مدرسه دخترانه امریکایی برای آشنایی بیشتر محصلان امریکایی با آداب و رسوم اقوام ایرانی، دو معلم ایرانی به نامهای «فرشته خرسندیان و خانم اردوبادی» استخدام کرده بود و اتاقی در مدرسه به جمع‌آوری صنایع دستی ایران و لباس‌های محلی اقوام مختلف اختصاص داشت. طبق سند موجود در این زمینه، آنها از وزارت آموزش و پرورش درخواست کرده بودند که در موارد زیر با مدرسه همکاری کنند:
۱- نشریاتی که درباره فرهنگ و تمدن و تاریخ ایران است حتماً نسخه‌ای از آن به مدرسه ارسال شود.
۲- اجازه بازدید دانش‌آموزان امریکایی از مدارس ایرانی برای آشنایی با مدارس و فرهنگ ایران، صادر شود. مدارسی نیز که همه تلاش آنها در زمینه آشنایی با فرهنگ و تمدن ایران است، را می‌توان در زمره اهداف بلندمدت امریکا قرار داد. محصلان امریکایی روزی جایگزین دولتمردان امریکا در ایران می‌شدند و باید با فرهنگ و رسوم و شیوه‌های آموزشی مدارس ایران کاملاً آشنا بودند تا بتوانند در این زمینه موفق عمل کنند.
عدم رعایت اصول آموزش و پرورش از سوی مدارس امریکایی
عملکرد مدارس امریکایی نشان می‌دهد در بسیاری موارد مستقل عمل کرده و با آموزش و پرورش ایران هماهنگ نبودند. نمونه‌هایی از عدم رعایت قوانین آموزشی به‌قرار ذیل است:
۱- حذف درس بدیع در برنامه آموزشی مدرسه اناثیه امریکایی
طبق مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش، درس بدیع به عنوان یکی از دروس اصلی دبیرستان بوده است و کتاب مربوط به آن به زبان عربی بود. مدرسه اناثیه امریکایی، با بیان اینکه این مدرسه تحت نظارت دولت ایران نمی‌باشد و اعانه «کمک مالی» از سوی دولت ایران به این مدرسه پرداخت نمی‌شود، لذا تدریس آن در مدرسه صورت نمی‌گیرد.
۲- صحبت کردن به زبان انگلیسی
با توجه به اینکه دانش‌آموزان ایرانی هم در مدرسه اناثیه امریکایی تحصیل می‌کردند و طبق قانون مصوب آموزش و پرورش باید بعضی دروس به زبان فارسی تدریس می‌شد، اما مدرسه دخترانه امریکایی با بیان اینکه فهم بعضی عبارات فارسی برای محصلان مدرسه و تکلم به زبان فارسی مشکل است (منظور دانش‌آموزان امریکایی بوده است) لذا دروس در این مدرسه به زبان انگلیسی تدریس می‌شود.
۳- عدم پرداخت مالیات حقوقی معلمان امریکایی
معلمان خارجی مدارس امریکایی‌ها حقوق خود را مستقیماً از دولت امریکا دریافت می‌کردند و به‌حساب آنها در ایران پرداخت می‌شد و بر اساس قانون مالیاتی کشور، مشمول قانون مالیات می‌شدند که با بیان اینکه آنها از دولت ایران حقوقی دریافت نمی‌کنند، از پرداخت مالیات خودداری کردند که پرداخت مالیات جزو قوانین رسمی اداره مالیات کشور و شامل معلمان هم می‌شود.
۴- ثبت‌نام دانش‌آموزان ایرانی بدون مجوز
هنگام صدور مجوز برای مدارس خارجی، یکی از مواردی که مطرح می‌شد این بود که از ثبت‌نام دانش‌آموزان ایرانی خودداری شود، اما در بسیاری موارد از سوی مدارس امریکایی به آن توجه نمی‌شد و با تذکر بازرسان آموزش و پرورش مواجه بودند، اما همچنان به کار خود ادامه می‌دادند. سندی که گزارشی از عملکرد مدرسه امریکایی لویزان است، به این مورد اشاره می‌کند که مدرسه مزبور در سال ۱۹۵۴ م. (۱۳۳۳ ش) برای محصلان امریکایی تأسیس شد، اما در دهه ۵۰ اقدام به ثبت‌نام از دانش‌آموزان ایرانی می‌کردند که مدارس امریکایی نباید دانش‌آموز ایرانی ثبت‌نام کنند و در صورت تمایل به پذیرش محصل ایرانی باید طبق نظام آموزشی آموزش و پرورش عمل کنند که مدرسه امریکایی لویزان حاضر به تغییر برنامه مدرسه خود نبود.
۵- عدم همکاری در تکمیل پرسشنامه‌های وزارت آموزش و پرورش
از سوی آموزش و پرورش برای آگاهی از وضعیت کارکنان مدارس، هر ساله فرم‌هایی به مدارس ارسال می‌شد، اما مدارس امریکایی وابسته نبودن به آموزش و پرورش ایران را مطرح کرده و از تکمیل فرم‌های مربوطه خودداری می‌کردند و یکی از این مدارس، مدرسه امریکایی‌ها در لویزان بود که سندی در همین رابطه از عملکرد این مدرسه وجود دارد که نامهای از وزارت امور خارجه به دفتر همکاری‌های بین‌المللی در تاریخ ۳۱/۳/۱۳۴۴ ش. ارسال شده با این عنوان که در ایران مدرسه‌ای که وابسته به آموزش و پرورش نباشد وجود ندارد.
۶- عدم پرداخت حق‌الزحمه بازرسان آموزش و پرورش
مدارس خصوصی «غیرانتفاعی» هرساله مبلغی را به حساب جاری آموزش و پرورش تحت عناوین مختلف واریز می‌کردند و بازرسی از مدارس که بر عهده بخش بازرسی اداره متبوع می‌باشد امری است که در آموزش و پرورش اجرا می‌شود و مدارس امریکایی از این امر مستثنی نبودند چه مجوز خود را مستقیماً از شورای عالی آموزش و پرورش دریافت کرده باشند یا مانند مدرسه امریکایی لویزان از طریق نامه‌نگاری بین سفارت کشور متبوع و وزارت امور خارجه صادر شده باشد. باید با بازرسان آموزش و پرورش همکاری می‌کردند و مبلغ حق‌الزحمه به آموزش و پرورش پرداخت می‌شد که در این خصوص نیز این کار انجام نمی‌شد.
ویژگی‌های کلی مدارس امریکایی
مدارس تبشیری میسیونری که ابتدا با هدف جذب محصلان نستوری فعالیت خود را آغاز کرد و به‌تدریج در بین نستوریان بومی منطقه آذربایجان پذیرفته شد و خانواده‌های اقلیت مسیحی فرزندان خود را برای تحصیل به آموزشگاه میسیون سپردند و آنها با ایجاد مدارس در شهر‌های مختلف ایران، خانواده‌های ایرانی هم باوجود عدم تمایل به تغییر دین، خواستار ثبت‌نام فرزندان خود در این مدارس بودند و هر سال تعداد دانش‌آموزان ایرانی افزوده می‌شد و این به شیوه آموزش و روش تبلیغ این مدارس برمی‌گردد.
شیوه آموزش در مدارس تبلیغی میسیونماهیت استعماری امریکا از تأسیس مدارس، بیمارستان، اعزام گروه‌های تبشیری، بسط روابط فرهنگی و به‌خصوص دوره پهلوی دوم، تشکیل انجمن ایران و امریکا، انتشار مجله روز‌های نو، سفارتخانه و سایر فعالیت‌های آنها برای رشد و تعالی ملت ایران نبود، استقلال فکری و رشد فرهنگی ما نیز جزو برنامه‌های آنها نبود، اقدامات آنها ساختن ایرانی طبق الگوی تمدن غرب و ایجاد وابستگی فکری و سیاسی در درازمدت، تربیت مبلغ و کادرسازی و تحصیل آنها در دانشگاه‌های رسمی و مذهبی ایالت متحده و برگشت به ایران و جایگزین نیرو‌هایی که در رأس کار بودند و البته کاملاً آشنا به خلق و خوی مردم خویش. با بررسی اسناد موجود درزمینه فعالیت میسیونر‌ها نکته اصلی وجود دارد:
۱- باید شرایط تبلیغ فراهم شود و مردم را باید از آموزش و پرورش مسیحی برخوردار کرد.
۲- آشنایی با فرهنگ و تمدن جدید غربی
برای رسیدن به این دو امر مهم مدارس امریکایی در یک راستا عمل می‌کردند از قبیل:
۱- اولین اقدام، آموزش زبان سریانی بود که برای سهولت در امر آموزش، پرکینز خطی اختراع کرد و کتاب‌های درسی را به این خط نوشت.
۲- از دیگر برنامه آنها، جهانی شدن زبان انگلیسی بود که از نخستین آموزشگاه آموزش آن شروع شد و با گذشت زمان به تأسیس مراکز آموزشی زبان انجامید.
۳- دختران و پسران را برای زندگی آینده آماده می‌کردند، در مدارس خود به دختران مهارت خانه‌داری و پسران قالی‌بافی و آهنگری آموزش می‌دادند و این رویه در مدارس کالج البرز و دخترانه امریکایی نیز ادامه داشت البته به شیوه‌ای دیگر، پسران در کالج البرز در ازای پرداخت شهریه در گل‌کاری و کارهای ساختمانی، دفتری و اداری مدرسه فعالیت می‌کردند و آموزش‌های لازم را می‌دیدند و در مدرسه دخترانه امریکایی، خیاطی، آشپزی و بچه‌داری جزو برنامه درسی مدارس بود و دانش‌آموزان در امور نظافت مدرسه، انتشار نشریه و ماهنامه فعالیت داشتند و خانواده‌ها از این بعد رفتاری مدارس راضی بودند.
۴- نصب لوح‌هایی از تعالیم و جملات قصار مسیح و دیگر بزرگان مسیحیت در مکان‌های مختلف تا هر روز آنها تکرار شود و به‌طور غیرمستقیم دانش‌آموزان با تعالیم دین مسیحی آشنا شوند. پرکینز هر شب لوح‌های دست‌نویسی که شامل قسمت‌هایی از انجیل بود را می‌نوشت و روی دیوار کلاس نصب می‌کرد و دانش‌آموزان از روی آن می‌خواندند. در کالج البرز نیز این شیوه ادامه داشت. از سردر مدرسه که سخنی از انجیل نصب شده بود تا سالن‌های ورزشی که دانش‌آموزان حین ورزش آنها را تکرار می‌کردند و کلاس‌های درس و برنامه درس اخلاق روزانه که هر صبح جملات کوتاهی از انجیل خوانده می‌شد؛ و در مدرسه دخترانه امریکایی نیز به این شیوه عمل می‌شد و حفظ هر روز قسمت‌هایی از انجیل جزو برنامه درسی بود.
۵- برگزاری دو بار جلسه سخنرانی توسط مدیریت آموزشگاه و بیان مسائل تربیتی، این یک شیوه آموزشی اثرگذار است که آموزشگاه انتظارات خود را از محصلان با این جلسات دوستانه بیان کرده و مدارس تبلیغی این در رأس برنامه‌های آنها بود. جاستین پرکینز، دکتر جردن و میس دولتیل چنین جلساتی را برگزار می‌کردند و مسائل تربیتی را برای محصلان بیان کرده و فرامین انجیل را بازگو می‌کردند و از آنها می‌خواستند طبق این فرامین عمل کنند و تبلیغ مسیحیت در قالب جلسات دوستانه که بسیار تأثیرگذار می‌باشد.
۶- ایجاد فضای آموزشی با تمامی امکانات و مکانی با قابلیت‌های علمی، آموزشی و رفاهی برای دانش‌آموز
در نخستین آموزشگاهی که پرکینز تأسیس کرد، آن را به وسایل آموزشی از قبیل نیمکت، آزمایشگاه، کتابخانه، تهیه کتاب‌های درسی مجهز کرد و همین شیوه در رفتار دکتر جردن و مدارس دخترانه نیز وجود دارد. آنها معتقد بودند برای جذب محصل و علاقه‌مندی آنها به آموزش باید تمامی امکانات رفاهی و آموزشی در مدرسه موجود باشد و تمام تلاش خود را به کار می‌بردند و از کمک‌های مالی دولت و مسیحیان امریکا استفاده می‌کردند.
۷- در امر آموزش بهترین شیوه نشستن، نشستن به شکل «U» است که دانش‌آموزان با یکدیگر و معلم ارتباط چشمی دارند و می‌توانند اطلاعات خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و حس همکاری در دانش‌آموزان تقویت می‌شود و آنها با توانایی‌های مختلف در یک گروه قرار می‌گیرند و به یکدیگر کمک می‌کنند. در ضمن معلم نیز می‌تواند از پتانسیل‌های دانش‌آموزان بیشتر استفاده کند و انجام کارهای گروهی بین آنها تقویت می‌شود و این نوع نشستن در مدارس تبلیغی میسیونری وجود داشت. در آموزشگاه پرکینز، محصلان به صورت نیم‌دایره و رو به تخته‌ای که هر روز لوحی از انجیل بر بالای آن نصب می‌شد می‌نشستند و بدون هیچ‌گونه تشویش خاطری آن را تکرار و حفظ می‌کردند و شاهد همیاری معلم آموزشگاه در حلقه دانش‌آموزی بودند.
۸- اجرای طرح کلاس درس در مدارس. تشکیل هر درس در فضای آموزشی مربوطه، بهترین راهکار برای ایجاد انگیزه و آموزش مؤثر هست و چند سالی است که در دستور کار آموزش و پرورش قرار گرفته است و به‌ویژه تأکید بر تشکیل کلاس‌های عملی در آزمایشگاه‌های مربوطه، این مورد در مدارس تبشیری وجود داشت از همان نخستین آموزشگاه که پرکینز آن را به آزمایشگاه مجهز کرد تا کالج البرز که آزمایشگاه دروس فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی آن جدا بودند.
۹- استفاده از روش‌های گوناگون در تشویق دانش‌آموزان. جاستین پرکینز برای محصلان مقرر کرده بود که بعد از فارغ‌التحصیلی و رضایت اولیای آموزشگاه، با دستمزد خاصی و تعداد هشت دانش‌آموز می‌توانند مدرسه ایجاد کنند. با این شیوه، بر تعداد مدارس در نقاط مختلف افزوده می‌شد و به‌نوعی در تربیت مربی به هدف خود می‌رسیدند و نقاط دورافتاده و محروم را تحت پوشش می‌گرفتند.
۱۰- روزانه دو زنگ را به تبلیغ مسیحیت اختصاص داده بودند:
در برنامه درسی همه این مدارس، تبلیغ مسیحیت و مطالعه زندگانی حضرت مسیح، در دو زنگ، جزو برنامه‌های آنها بود که دانش‌آموزان مسلمان نیز باید این برنامه را اجرا می‌کردند و از این طریق به وظیفه اصلی خود که تبلیغ مسیحیت بود نیز می‌پرداختند؛ و واقعیت ماجرا در آیینه یک سند ...
همان‌گونه که پیش‌تر اشارت رفت، مؤسسات آموزشی از قرن نوزدهم میلادی در ایران فعال شدند تا ایالات متحده و دولت‌های آن پس از یک قرن، از ثمره این سرمایه‌گذاری فرهنگی بهره ببرند و بسیاری از تحصیلکرده‌های ایرانی در مناصب سیاسی و نظامی حساس به نفع دولت امریکا در دوره پهلوی دوم فعالیت کنند. در ادامه سندی از فعالیت مراکز آموزشی آمریکایی و سندی دیگر از پایان فعالیت این مرکز می‌آید:
از: معاونت تسلیحاتی وزارت جنگ تاریخ: ۴/۶/۲۵۳۵
به: وزارت امور خارجه (تشریفات) شماره: ۱۳ ـ ۲۶ ـ ۳ ـ ۶
موضوع: مدرسه امریکایی تهران
۱- در امتثال فرمان مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بزرگ ارتشتاران، ارتش شاهنشاهی تقبل کرده است که امکانات آموزش فرزندان متخصصین امریکایی در ارتش شاهنشاهی را در مدرسه امریکایی تهران فراهم کند و به همین منظور در طرح توسعه و گسترش و سرمایه‌گذاری مدرسه مزبور به میزان قابل ملاحظه‌ای شرکت و عملاً امکانات آموزشی آن را حدود ۳۰۰ درصد افزایش داده است.
۲ ـ مدرسه امریکایی تهران که ۲۰ سال از سابقه فعالیت آن می‌گذرد تاکنون در هیچ یک از مراجع آموزشی کشور به ثبت نرسیده و عملاً مختص فرزندان اتباع امریکایی مقیم تهران بوده و حتی از پذیرش اتباع کشور‌های دیگر نیز خودداری کرده است فقط اخیراً ۴۰ بورس به فرزندان افسران و درجه‌داران و کارمندان ارتش شاهنشاهی اختصاص داده است.
۳ ـ به منظور جلب پشتیبانی بیشتر ترتیبی داده شده که مسئولان مدرسه امریکایی تهران مسائل و مشکلات خود را به ارتش شاهنشاهی گزارش کنند.
۴ ـ برابر گزارش مسئولان مدرسه مزبور تاکنون اجازه اقامت معلمان و مسئولان و مأموران مدرسه وسیله آن وزارت صادر شده است. لیکن اخیراً تصمیم گرفته شده جواز اقامت آنان نیز مانند کارکنان سایر مدارس خارجی که هر کدام برابر قرارداد‌های فرهنگی بخصوص و با تبعیت از مقررات وزارت آموزش و پرورش تأسیس شده‌اند از طریق اداره اقامت اتباع بیگانگان شهربانی کشور دریافت گردد (مانند مدارس ایران زمین، کامیونی‌تی، رازی و آلمانی و غیره). لیکن، چون تأسیس این مدرسه در وزارت آموزش و پرورش به ثبت نرسیده و سابقه‌ای ندارد لذا نمی‌تواند از شهربانی کشور درخواست جواز اقامت برای معلمان و مسئولان خود کند و ناگزیر باید راه عمل دیگری اتخاذ شود.
۵ ـ نظر به اینکه فعالیت مدرسه امریکایی تهران مورد تصویب ذات مبارک ملوکانه می‌باشد، خواهشمند است مقرر فرمایید نسبت به اقامت مأموران، معلمان و مسئولان مدرسه مذکور تجدیدنظر لازم به عمل آمده و ترتیبی اتخاذ گردد که کمافی‌السابق جواز اقامت آنان وسیله تشریفات آن وزارت صادر و اعطا شود.
معاون تسلیحات وزیر جنگ و مسئول پشتیبانی گروه‌های متخصص امریکایی
سپهبد معصومی
