سرویس سبک زندگی جوان آنلاین: خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی همواره مرز‌های قابل نفوذی روی کودکان و نوجوانان دارد که فضای مجازی به دلیل گسترش و همه‌گیری به راحتی توانسته است در خانواده‌ها رخنه کند. شیوع استفاده از شبکه‌های مجازی در میان اعضای خانواده سبب به وجود آمدن آسیب‌ها و تهدیداتی در هنجار‌ها و نقش‌های اعضای خانواده به ویژه کودکان و نوجوانان گردیده است. آسیب‌های فضای مجازی تعلیم و تربیت کودکان را تحت‌الشعاع قرار داده و آثار و پیامد‌های منفی اینترنت را می‌توان در رابطه با آداب و اخلاق زندگی خانوادگی به وضوح مشاهده کرد. گسترش استفاده از قابلیت‌های فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آسیب‌هایی را در رابطه با تعلیم و تربیت کودکان به وجود آورده است از جمله: انحرافات اخلاقی به دلیل دسترسی آسان به منابع غیراخلاقی، از بین رفتن یا کم شدن باور‌های دینی و مذهبی، القای شبهه و تناقض و تعارض ارزش‌های ملی، دینی و اعتقادی، آسیب‌های شخصیتی و روانی نظیر اعتیاد به فضای مجازی، گوشه‌گیری اجتماعی و هدر دادن زمان و آسیب‌هایی در خانواده از جمله کاهش ارتباطات خانوادگی، تغییر شیوه رفتار بین والدین و فرزندان، از بین رفتن حرمت بین کوچک‌تر‌ها و بزرگ‌تر‌ها و ایجاد شکاف بین نسل‌ها.
مهم‌ترین محصولات فرهنگی اعم از فیلم، عکس، متن، بازی‌های رایانه‌ای و... را به راحتی می‌توان در فضای مجازی به دست آورد یا به اشتراک گذاشت. انتشار مطالب ضد دینی و حملات سایبری به اعتقادات مذهبی کاربران توسط افراد مغرض با ترفند‌ها و انگیزه‌هایی به خصوص، اقدام به تضعیف باور‌های کاربران کرده است. با توجه به یکسان نبودن عقاید و نگرش کاربران در فضای مجازی و تولید محتوا‌های متنوع فرهنگی از همه جای جهان با دیدگاه‌های مختلف این چالش را به وجود می‌آورد که آیا کودکان، نوجوانان و جوانان کشور ما با آموزه‌های دینی و اعتقادی اسلامی می‌توانند از پسِ این جنگ نرم و هجمه تولیدات مجازی غرب و غربگرایان بر آیند؟ به همین دلیل نظارت و راهنمایی والدین در کنار آموزش سواد رسانه و آگاهی از تهدیدات و خطر‌های پیش‌رو در فضای مجازی می‌تواند بهترین راهکار در خصوص رفع این آسیب‌ها باشد.
اعتیاد به اینترنت نیز می‌تواند مشکلی جدی و اساسی برای خانواده‌ها به وجود آورد، می‌توان گفت اگر کاربری نتواند به مدت یک ماه از اینترنت و فضای مجازی دور بماند نشان‌دهنده این است که در معرض اعتیاد به این فضا قرار دارد. افزایش حضور در فضای مجازی و اعتیاد به آن سبب می‌شود تصور زندگی در دنیای مجازی جایگزین دنیای واقعی شود و گاهی اوقات نوجوانان و جوانان به دلیل عدم درک دنیای واقعی در مواجهه با مشکلات دچار سردرگمی و همچنین کاهش مسئولیت‌پذیری می‌شوند.
استفاده از اینترنت در زمان‌های طولانی و به طور مداوم زمان اختصاص یافته به اعضای خانواده و ارتباطات میان آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا جایی که شکاف بین نسلی به وجود آمده و ارتباط صمیمانه بین فرزندان و والدین از میان رفته و این فاصله روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در چنین موقعیتی نقش والدین و خانواده‌ها در ارائه آموزش‌های مجازی به کودکان و بالا بردن سواد رسانه‌ای آن‌ها جهت گرفتار نشدن در دام خطرات و مشکلات این فضا به خوبی حس می‌شود که البته این مهم نیز مستلزم یادگیری سواد رسانه‌ای از سوی والدین است.
راهکار‌های مختلفی برای رفع آسیب‌های مجازی خانواده‌ها وجود دارد که با راهنمایی‌ها و نظارت صمیمانه والدین می‌تواند سبب بالا بردن سطح فرهنگ و تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان در استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شود.
کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیرترین مخاطب رسانه‌ها می‌باشند که اغلب بی‌تجربه، احساساتی و کنجکاو هستند که گاهی مواقع به دلیل تنهایی و نداشتن هم‌صحبت و هم‌بازی به شبکه‌های اجتماعی و افراد غریبه در این فضا رو می‌آورند.
نظارت و همراهی والدین برای کاهش آسیب‌پذیری این قشرِ کنجکاو ضروری است و داشتن سواد رسانه‌ای و همین طور اهمیت افزایش آگاهی در بین کاربران برای شناسایی خطرات احتمالی و مواجهه صحیح با آن‌ها همواره توصیه می‌شود.
همچنین توصیه می‌شود والدین گرامی جهت هدایت فرزندان و مصون ماندن از تهدیدات فضای مجازی موارد زیر را در نظر داشته باشند:
۱. زمان استفاده از اینترنت را کنترل و محدود کنند.
۲. به نوجوانان بیاموزند هر مطلب، عکس، فیلم و خبری که در فضای مجازی می‌بینند لزوماً درست، قطعی و واقعی نیست.
۳. روی سایت‌هایی که فرزندانشان مراجعه می‌کنند حتماً نظارت داشته باشند.
۴. با تکنولوژی‌های جدید آشنا شوند، دور ماندن والدین از پیشرفت‌های جدید سبب ایجاد شکاف بین نسلی می‌شود.
۵. زمان‌هایی را اختصاص دهند تا همراه فرزندانشان از سایت‌های مختلف دیدن کنند، راجع به محتوای آن‌ها صحبت نمایند و بازی‌ها و فعالیت‌هایی را داشته باشند.
۶. به فرزندان بیاموزند که گفتگو با افراد در چت‌روم‌ها و... همانند ارتباط با افراد غریبه در دنیای واقعی است پس موارد لازم را جهت احتیاط رعایت کنند.
۷. به فرزندان تأکید کنند که نباید اطلاعات شخصی و خانوادگی را در اینترنت در اختیار دیگران قرار دهند.
۸. هرگز با کسی که در اتاق گفت‌وگوی اینترنتی آشنا شده‌اند ملاقات واقعی ترتیب ندهند.
۹. به آن‌ها آموزش دهند همانگونه که در ارتباطات واقعی مواردی نظیر فحش ندادن، الفاظ زشت به کار نبردن، عدم استفاده از طنز و مطالب مبتذل و... را رعایت می‌نمایند در فضای مجازی نیز باید این موارد را رعایت کنند.
۱۰. رایانه را در فضای تردد قرار دهند نه در اتاق شخصی تا بتوانند زمان استفاده فرزندان از رایانه به راحتی نظارت داشته باشند.
۱۱. والدین زمانی از وقت خود را برای فراگیری دانش‌های رسانه‌ای و بالا بردن سواد رسانه‌ای خود قرار دهند تا هم خودشان از خطرات فضای مجازی ایمن شوند و هم فرزندانشان را آگاه سازند. امروزه وارد شدن در فضای مجازی آسان است ولی سالم بیرون آمدن از آن کار سختی است که با داشتن سواد رسانه‌ای می‌توان سبب نجات خانواده از افتادن به دام آسیب‌های این فضا و مشکلات آن شد. اگر تا قبل از عصر حاضر سواد محدود به خواندن و نوشتن می‌شد امروزه سواد مفهومی فراتر و وسیع‌تر یافته و سواد خواندن و نوشتن در کنار سواد ارتباطی، سواد عاطفی، سواد رایانه‌ای، سواد مالی و البته سواد رسانه‌ای شش معیار یونسکو برای باسواد تلقی شدن در عصر حاضر است.
* نویسنده و پژوهشگر سواد رسانه
