سرویس دین و اندیشه جوان آنلاین: اختلاف مراجع عظام تقلید در رؤیت هلال ماه شوال ۱۴۴۱ موضوعی بحث‌برانگیز در میان مقلدان بود. این موضوع هر چند مسبوق به سابقه است و در سال‌های گذشته نیز بعضاً شاهد آن بوده‌ایم، اما امسال به دلیل بسط شبکه‌های اجتماعی و فرصت دست داده به جامعه برای ابراز نظرات، بیش از گذشته مورد بحث واقع شد و به چشم آمد. از همین رو در ادامه جهت بازخوانی و روشن شدن مسئله، نگاهی بسیار مختصر و گذرا به اهمیت استهلال ماه در فقه شیعه، روش‌های اثبات و اختلافات در آن داریم.
اهمیت رؤیت هلال ماه
آنطور که در دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت آمده است استهلال یا رؤیت هلال به معنای دیدن هلال اول ماه، یکی از راه‌های شرعی اثبات آغاز ماه قمری است. حضرت امام خمینی (ره) در جلد اول کتاب تحریر‌الوسیله می‌فرماید: «بسیاری از تکالیف فردی و اجتماعی، چه واجب و چه مستحب، بستگی به رؤیت هلال ماه و ثبوت آغاز و پایان آن دارد مانند روزه ماه مبارک رمضان، عید فطر، وقوف در عرفات در روز نهم ذیالحجه، وقوف در مشعر در شب دهم ذی الحجه، بیتوته در سرزمین منی در شبهای یازدهم و دوازدهم ذیالحجه، اعمال روز عید قربان و...» در کنار موارد ذکر شده برخی مسائل حقوقی مانند افزایش دیه در ماه‌های حرام نیز بسته به رؤیت هلال اول ماه است.
روش‌های استهلال ماه
آنطور که در استفتائات مقام معظم رهبری آمده است: «اصل ثبوت رؤیت هلال ماه، تقلیدی نیست، بلکه اگر شخص از گفته و اعلام نظر یک مرجع تقلید، اطمینان به رؤیت ماه پیدا کند، باید ترتیب اثر دهد؛ در هر صورت اول ماه به پنج چیز ثابت می‌شود: اول: آنکه خود انسان ماه را ببیند؛ دوم: عده‌ای که از گفته آنان اطمینان پیدا می‌شود بگویند ماه را دیده‌ایم و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن اطمینان پیدا شود. سوم: دو مرد عادل بگویند که ماه را دیده‌ایم؛ چهارم: ۳۰ روز از اول ماه بگذرد؛ پنجم: حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.» معظم له در تشریح روش‌های اثبات حلول ماه جدید قمری بر انسان در دیدار با اقشار مختلف مردم در روز سی‌ام ماه مبارک رمضان سال ۶۹ می‌فرمایند: «در این خصوص، چند راه ذکر کرده‌اند: یکی رؤیت است. البته به شرط اینکه جای ماه را بدانید و وارد باشید؛ یک مقدار آشنایی لازم دارد؛ دوم این است که تواتر یا شیاعی باشد که برای انسان یقین بیاورد؛ یعنی معروف شده باشد که امشب اول ماه است. همه می‌گویند، افراد زیادی دیده‌اند، همه نقل می‌کنند، انسان این‌ها را از هر کسی می‌شنود، تا اینکه اطمینان و یقین پیدا می‌کند. سوم اینکه دو نفر شاهد عادل شهادت دهند. مورد وثوق کافی نیست باید عادل باشد. دیشب که ما از نقاط مختلف کشور تفحص می‌کردیم، بعضی جا‌ها می‌گفتند که یک نفر پیش آقایی آمده و گفته است که من دیده‌ام. دو، سه جا چنین چیزی گفته شد؛ لیکن از لحاظ شرعی، هیچ‌کدام معتبر نیست، زیرا که خبر دهندگان، متصف به عدالت نبودند و کسی نمی‌دانست که این‌ها عادلند. راه دیگر، حکم حاکم است. وقتی حاکم اسلامی حکم کرد که امروز اول ماه است، همه کسانی که قضیه برایشان روشن نشده است، ملزمند که به حکم او عمل کنند؛ مگر کسی که خودش دیده باشد یا کسی بداند که حاکم در این حکم، به شهادت فلان کس استناد می‌کند که او عادل یا خبره نیست و اشتباه کرده است. اگر کسی این را بداند، واجب نیست به حکم حاکم عمل کند؛ اما همه مردمی که در کوچه و بازار راه می‌روند و دنبال هلال نرفته‌اند یا اطلاعی پیدا نکرده‌اند و نمی‌دانند که اوضاع و احوال چگونه است یا تفحص هم کرده‌اند، ولی چیزی برای آنان ثابت نشده است، به مجرد اینکه حاکم حکم کرد که امشب یا امروز شب یا روز عید فطر است یا اول ماه می‌باشد، بر همه آن‌ها واجب است که اطاعت کنند؛ فرق هم نمی‌کند که مجتهد یا مقلد، عامی یا عالم یا جاهل باشند همه موظفند که طبق حکم حاکم عمل کنند.»
پیروی از حکم حاکم در استهلال
به رغم چهار روشی که رهبر انقلاب بدان‌ها اشاره داشته‌اند باید توجه کرد که همه مراجع در این مورد با ایشان هم نظر نیستند و به‌ویژه برخی از آنان در مورد چهارم یعنی «پیروی از حکم حاکم» رأی و نظر دیگری دارند. در دانشنامه حوزوی ذیل عنوان «حکم حاکم به ثبوت هلال» در خصوص این اختلافات می‌خوانیم: «بسیاری از فق‌ها حکم حاکم را چه مستند او در حکم، بینه باشد و چه رؤیت و علم خود، حجت دانسته‌اند. برخی، حجیت آن را به‌کلی انکار کرده و گفته‌اند: حکم حاکم، چه مستند باشد به بینه و چه به تواتر و شیاع و چه به رؤیت و علم خودِ حاکم، حجت نیست. برخی دیگر گفته‌اند: اگر مستند حاکم در حکم، بینه باشد، حکم او حجت است و اگر مستند به علم و رؤیت خود حاکم باشد، حجت نیست.» البته حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در توضیح اختلاف‌نظر مراجع در اعلام روز عید فطر در دیدار اعضای مجلس خبرگان در سال ۸۸ فرموده‌اند: «به نظر من اینی که ما بگوییم باید جوری بشود که همه، در یک روز عقیده به عید پیدا کنند، طبق مبانی فقهی ما نشدنی است؛ بالاخره یک فقیهی ممکن است پیدا شود که نظرش چیز دیگری باشد، بنابراین اختلاف به وجود خواهد آمد. ما این اختلاف را خیلی بزرگ نکنیم؛ چه اهمیتی دارد؟ چه اشکالی دارد؟ یک نفری است، فتوایی دارد یا مقلدینی هم دارد یا ندارد و طبق فتوای خودش عمل می‌کند. منتها البته امسال هم مشاهده کردید، با اینکه بعضی از آقایان بزرگ و محترم و مراجع عظام نظرشان نظر دیگری بود، هیچ تظاهری به این نظر مخالف انجام نگرفت؛ اینجور نبود که حالا یک نماز عید روز یک‌شنبه تشکیل شود یک نماز عید هم روز دوشنبه. چنین کاری اتفاق نیفتاد؛ این خیلی مهم است. خب، بزرگان انصافاً همینطور که همیشه عقیده ما بوده و الان هم هست، به مصالح نظام، به مبانی نظام خیلی پایبندند، خیلی معتقدند؛ انسان این‌ها را می‌بیند و واقعاً باید قدردانی کرد، شکرگزاری کرد.» مطابق دو فرمایشی که از رهبر انقلاب نقل شد، می‌توان اینگونه استنباط کرد که ایشان با وجود آنکه با اختلاف نظر فق‌ها در پیروی از حکم حاکم در اثبات استهلال ماه واقفند و حق می‌دهند که مجتهدی و مقلدانش به حکم خود عمل کنند، اما مدیریت صحنه عمومی کشور را از روی مصالح نظام، مطابق حکم حاکم تلقی می‌کنند.
منشأ اختلاف در اثبات استهلال
به نظر می‌رسد بیشترین دلیل اختلاف در اثبات رؤیت ماه، تفاوت فتاوای مراجع در استفاده از چشم مسلح و غیر مسلح است. به عنوان مثال مطابق فتوای حضرت آیت‌الله جوادی آملی (حفظه الله) معیار اول ماه قمری آن است که «۱. فاصله و نسبت ماه و آفتاب ۲. [فاصله و نسبت]ماه و زمین و ۳. مجموع دو نسبت یاد شده به‌قدری باشد که رؤیت ماه به صورت عادی امکان‌پذیر باشد. آنچه طریق ثبوت اول ماه است امکان دیدن با چشم غیر مسلح است و آنچه موضوع اصیل [اول ماه]است تحقق نسبت‌های سه گانه است.» این در حالی است که در استفتائات مقام معظم رهبری در پاسخ به سؤالی در خصوص رؤیت ماه با چشم مسلح می‌خوانیم: «رؤیت با وسیله، فرقی با رؤیت به طریق عادی ندارد و معتبر است. ملاک آن است که عنوان رؤیت محفوظ باشد. پس رؤیت با چشم و با عینک و با تلسکوپ محکوم به حکم واحدند. اما در مورد انعکاس به رایانه که در آن صدق عنوان رؤیت معلوم نیست، محل اشکال است.»
نتیجه‌گیری
آنچه گذشت گذری مختصر بر اهمیت استهلال ماه در فقه شیعه، روش‌های اثبات و اختلافات در آن بود. با توجه به موارد بیان شده می‌توان نتیجه گرفت عمده اختلاف در استهلال اولاً تفاوت فتوای مراجع در روش‌های اثبات استهلال ماه و ثانیاً اختلاف در استفاده از چشم مسلح و غیرمسلح است. در روش‌های اثبات اگر چه برخی از فق‌ها قائل به عدم پیروی از حکم حاکم در اثبات روز اول ماه هستند، اما آنچه رفتار مراجع عظام تقلید نشان می‌دهد عمدتاً به دلیل حفظ مصالح نظام هر چند به فتوای خود عمل می‌کنند و مقلدینشان را نیز ملزم به رعایت فتوای خود می‌دانند، اما در صحن عمومی کشور و برگزاری علنی و رسمی نماز عید فطر پیرو نظر مقام معظم رهبری هستند.
