به گزارش خبرنگار جوان آنلاین از اصفهان کارشناس فقه مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی می گوید: وقتی انسان در کاری وارد میشود میبایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید. از آنجا که مسئله اقتصادی پس از مسئله عبادت، مهمترین و اصلیترین تکلیف هر انسانی است (بقره، آیه3) و قوام جامعه به آن است (نساء آیه 5)، دانستن احکام و آداب این حوزه نه تنها شایسته بلکه به عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است. در حدیث است که حضرت امیرالمومنین(ع) بر فراز منبر میفرمود: «یا معشر التجار، الفقهْ ثم المتجر، الفقهْ ثم المتجر، الفقهْ ثم المتجر؛ ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید». حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد. (الکافی، ج 5، ص 150، حدیث1) کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارداین کار میشوند، به احتمال قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار میشوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل میکنند. چنانکه آن حضرت(ع) در ادامه همان هشدار قبلیاش به این نکته توجه داده و فرموده است: «به خدا سوگند، ربا در این امت از جای پای مورچه بر روی سنگ سخت پنهانتر است».
امام صادق(ع) نیز میفرماید: هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین وسیله حلال را از حرام باز شناسد. کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو میغلتد. (وسائل الشیعه، ج 12، ص 283، حدیث 4)
یکی از موارد و مصادیق تجارت سرمایه گزاری در بورس و خرید و فروش سهام شرکت ها می باشد که در این نوشتار قصد داریم مسائل فقهی آن را در قالب نکات زیر تبیین نماییم:
1- بورس بازاری است که در آن داراییهای مختلف مورد معامله قرار میگیرد، به نظر مراجع معظم تقلید، بورس فی نفسه اشکال ندارد؛ ولی مهم این هست که شروط صحیح بودن معامله در آن رعایت شود بعضی از این شروط به شرح زیر است:
الف- معاملات شرکت سهامى حرام نباشد پس اگر شرکتی به معاملات حرام مشغول باشد، خرید سهام آن، جایز نیست.
آیت الله سیستانی می فرمایند:
خرید و فروش سهام صحیح است ، البته اگر معاملات شرکت سهامى حرام باشد، مثل آنکه به داد و ستد شراب و یا معاملات ربوى مشغول باشد، خرید سهام آن، و مشارکت در این معاملات جایز نیست.
ب- معاملات شرکت های سهامی واقعی و در چارچوب قوانین اسلامی باشد پس اگر معاملات صوری بوده و جنبه واقعی وحقیقی نداشته باشد خرید سهم چنین شرکت هایی صحیح نمی باشد.
آیت الله مکارم شیرازی در این باره می فرمایند:
بورس هرگاه مربوط به سهام کارخانه ها باشد، سرمایه گداری در آن مانعی ندارد.
ج- مقدار سهام و ارزش آن معلوم باشد و غرر و فریب در معاملات نباشدو اطلاعات اجمالی در این نوع معاملات وجود داشته باشد
مقام معظم رهبری در جواب استفتائی بیان فرموده اند که:
اگر ارزش مالی سهام کارگاه، کارخانه، شرکت و يا بانک به اعتبار خود سهام و براثر اعطای اعتبار به آنها توسط کسی که انجام اين کار به وسيله او صحيح است، باشد، خريد و فروش آن اشکال ندارد و همچنين اگر به اعتبار قيمت کارگاه، شرکت، کارخانه و يا بانک و يا سرمايه آنها باشد، با توجه به اينکه هر سهمی بيانگر جزئی از آن است، در نتيجه خريد و فروش سهام اشکال ندارد به شرطی که علم به مجموع سهام شرکت و امور ديگری که عرفاً برای رفع غرر، علم به آنها لازم است داشته باشد و فعاليتهای شرکت يا کارِ کارخانه و کارگاه و يا بانک شرعاً حلال باشد.
د-فعالیت ها خلاف قوانین و مقررات نباشد:
مقام معظم رهبری در این باره فرمودند:باید معاملات در بورس نامشروع خلاف قانون نباشد در غیر این صورت حرام است. بطور کلی فعّالیّت در بورس و خرید سهام و تعیین سود سالانه برای آن بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی که به تأیید شورای محترم نگهبان قانون اساسی رسیده انجام میگیرد محکوم به صحّت و حلیّت است.
2-سرمایه گزاری در بورس همانند دیگر سرمایه ها سر سال خمسی متعلق خمس می باشد در این مورد سه استفتاء وجواب آن را بیان می کنیم:
الف- آيا سهامى كه از سازمان بورس خريدارى مى كنيم، خمس دارد؟
همه مراجع: آرى، سر سال بايد خمس آن را بدهيد؛ چون حكم سرمايه را دارد.
ب- در بورس اوراق بهادار خمس چگونه محاسبه میشود؟ با توجه به اینکه سر سال خمسی فرد دارای سهام چند شرکت است که معمولاً نماد معاملاتی چند تای آنها به دلایل رایج مثل حسابرسی متوقف است و معلوم نیست چه وقت و با چه قیمتی باز میشود یا اینکه سهم در قیمت روز خریدار ندارد و باید صبر کرد تا در روزهای آینده قیمت به حدی پایین بیاید که خریدار داشته باشد .
آیت الله خامنه ای: با فرا رسيدن سر سال خمسی برای قيمتگذاری سهام مذکور اقدام گردد، هر زمان که امکان آن فراهم شد محاسبه خمس انجام میگيرد.
ج-در مورد خمس سهام عدالت آیت الله مکارم شیرازی می فرمایند:
خمس سرمايه بورس و اوراق مشاركت : چنانچه سال خمسى بر آن بگذرد بايد خمس آن پرداخت شود، ولى چنانچه براى پرداخت خمس در زحمت باشيد، مجازيد خمس آن را به ذمّه بگيريد و هر وقت توانستيد بپردازيد.
خمس سهام عدالت : آن مقدار از سهام عدالت كه متعلّق به خود شخص است در صورتى كه قابل خريد و فروش باشد و سال خمسى بر آن بگذرد، خمس دارد
3- درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش ارواق بهادار بدست میآید قمار محسوب نمیشود.
آیت الله مکارم شیرازی در این باره می فرمایند:
درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش اوراق بهادار بدست میآید – با وجود امکان کم یا زیاد شدن شاخص بورس – قمار محسوب نمیشود.
فرق قمار و بورس در این است که در قمار، خوردن مال به باطل صورت میگیرد. یعنی بدون مجوز یا عقود شرعی است. ولی در بورس اگر بر اساس عقود شرعی و اسلامی عمل شود خرید و فروش بی اشکال است.
از نظر اسلام انجام هر نوع معاملات – مانند بورس، خرید و فروش سهام و… – یا اینکه کسی کار خود را خرید و فروش سهام قرار دهد در صورتی که عقود و معاملات صوری نباشند، مطابق با احکام شرع و قوانین باشند، فروشنده واقعا مالک باشد یا از طرف مالک وکیل باشد و خریدار واقعا مالک و صاحب جنس خریداری شده شود، اشکال ندارد.
فرق قمار و بورس این است که در قمار؛ خوردن مال به باطل؛ یعنی: بدون مجوز یا عقود شرعی است، ولی در بورس اگر بر اساس عقود شرعی و اسلامی عمل شود خرید و فروش بی اشکال است.
از نظر اسلام؛ اگر هر نوع معاملات (مانند: بورس، خريد و فروش سهام و...) و نیز اینکه کسی کار خود را خرید و فروش سهام قرار دهد، در صورتی که عقود و معاملات صوری نباشد و مطابق با احكام شرع و قوانین باشد و فروشنده واقعاً مالک باشد یا از طرف مالک وکیل باشد و خریدار واقعاً مالک و صاحب جنس خریده شده شود، اشكال ندارد.
4- معاملات آتی سهام در بورس را بعضی مراجع معظم تقلید ماننند آیت الله مکارم شیرازی حرام می دانند در این باره جواب استفتاء ایشان را بیان می نماییم:
سؤال: با توجه به اینکه در بورس اوراق بهادار معاملات آتی سهام هم انجام می شود و این به شکل قانون هم درآمده است ولی نظر آیت الله مکارم شیرازی حرمت آن است و با توجه به اینکه قانون در کشور اسلامی لازم الاجراست و تخطی از آن فعل حرام است در مورد معامله آتی سهام یا سکه که در بورس مدت هاست در جریان است چه نظری می فرمایید ؟
پاسخ: همانگونه که قبلا بیان شد این نوع معاملات یعنی خرید و فروش آتی که نه جنس موجود است و نه قیمت پرداخت می شود باطل است.
نتیجه:
به طور کلی معاملات بورسی چنانچه با اجتماع جمیع شرایط صحت و لزوم باشد فی نفسه مانعی ندارد.
پی نوشت:
1-سایت نشر آثار مقام معظم رهبری، استفتائات، احکام خمس، موارد وجوب خمس، سوال20.
2-همان؛ سید مجتبی حسینی، رساله دانشجویی، خمس سهام بورس، سوال239.
3-سایت آیت الله مکارم شیرازی https://makarem.ir/
4-سایت آیت الله سیستانی https://www.sistani.org/