سرویس جامعه جوان آنلاین: کاهش بی‌سابقه ازدواج و همچنین رسیدن رشد جمعیت به زیر یک درصد اتفاقاتی است که طی سال‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم و در درازمدت تبعات گسترده اجتماعی و فرهنگی برای کشور به بار خواهد آورد. وقتی سراغ زبان آمار می‌رویم می‌بینیم همه آمار و ارقام موجود دلالت بر وضعیت نابسامان در حوزه خانواده دارد و در طول یک دهه گذشته، افزایش خانواده‌های تک نفره به ۵/ ۸ درصد خانواده‌های کشور، کاهش ۴۰ درصدی ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج و فرزندآوری، آمار حدود ۱۲ میلیونی جوانانی که در حال عبور از سن مناسب ازدواج هستند، کاهش رشد جمعیت کشور به زیر یک درصد و بسیاری از موارد دیگر تلنگری جدی در حوزه خانواده است که می‌تواند رشد جمعیت کشور را هم به شدت متأثر کند و به چالش بکشد. در برابر تمام این آمار و ارقام و گزارشاتی که بخشی از آنچه زیر پوست جامعه در جریان است را به تصویر می‌کشد، در طول سال‌های اخیر دولت نه فقط برنامه و تدبیری برای ارتقای وضعیت خانواده، تسهیل ازدواج و رشد جمعیت نداشته بلکه بسیاری از مصوبات و تصمیماتش ضد جمعیت و ضد خانواده بوده است و در درازمدت روی ازدواج و فرزندآوری تأثیر منفی خواهد داشت. این درحالی است که مقام معظم رهبری بار‌ها بر موضوع افزایش جمعیت و ضرورت حفظ سیمای جوان جامعه تأکید داشته‌اند.
قطع یارانه نوزادان در شرایط رشد جمعیتی زیر یک‌درصد
گذشته از نداشتن عزم دولت برای اجرای قوانین قبلی در حوزه ازدواج و جمعیت همچون قانون تسهیل ازدواج جوانان یا اجرای قوانین و مصوباتی نظیر مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه جمعیت، دولت در سال‌های اخیر با برخی مصوبات و تدابیرش عملاً به مقابله با خانواده و افزایش جمعیت رفته است. آخرین نمونه تضاد رفتار‌های دولت با سیاست‌های جمعیت و خانواده در کشور را می‌توان در مصوبه پرداخت یارانه مشروط به متولدین جدید مشاهده کرد. بر اساس این مصوبه بناست تا پرداخت یارانه نقدی به فرزندان متولد شده خانوار‌های یارانه‌بگیر، مشروط به تأیید وزارت کار و وجود منابع باشد. این در حالی است که پیش از این با تولد فرزند، یارانه نقدی بدون هیچ شروطی برای وی واریز می‌شد.
این تصمیم ضد جمعیتی دولت با واکنش نمایندگان مجلس مواجه شد. یکی از آخرین واکنش‌ها به این تصمیم تأکید سیدامیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی نایب رئیس مجلس شورای اسلامی بر مهلت ۱۰ روزه دولت برای تجدید نظر در این تصمیم است.
وی در توئیتی در حساب شخصی خود نوشت: «نمونه‌ای از مطالبه خردگرایانه، جهت دهنده و تأثیردار جوانان انقلابی. ماحصل جمع‌آوری امضای اعتراضی به مصوبه عجیب دولت؛ هیئت تطبیق مصوبات دولت در مجلس، این مصوبه را بررسی و در نتیجه خلاف قانون اساسی و مغایر با مصلحت جامعه تشخیص داد. دولت فرصت ۱۰ روزه برای لغو این مصوبه غیرکارشناسی دارد.»
شرط سنی برای وام ازدواج
یکی دیگر از مصوبات ضد خانواده و ضد جمعیتی دولت هم ماجرای شرط سنی برای وام ازدواج است. طبق دستور رئیس‌جمهور و بر اساس درخواست وزیر ورزش و جوانان، از این پس بنا شد تا وام ازدواج تنها به افراد ۱۸ تا ۴۰ سال تعلق گیرد و جوانان کمتر از ۱۸سال و افراد بالای ۴۰ سال که می‌خواهند ازدواج کنند نتوانند از این وام استفاده کنند. این اقدام دولت که بر خلاف بند الف تبصره ۱۶ قانون بودجه و اصول ۳ و ۱۹ قانون اساسی است، با واکنش‌های نمایندگان مردم در خانه ملت مواجه شد.
امیرحسین بانکی‌پور یکی از اعضای خانه ملت جلوگیری از ازدواج زیر ۱۸سال و بهنگام را همان اجرای سند ۲۰۳۰ دانست که نه با فرهنگ و نه با عرف ازدواج‌های ما سازگار است.
از نگاه وی مصوبه دولت در عدم تعلق وام ازدواج به سنین زیر ۱۸ سال و بالای ۴۰ سال غیرقانونی است. اگر جوانی نیاز به ازدواج پیدا کرد ما نباید او را از خواسته و نیازش محروم کنیم بلکه باید او را حمایت نماییم. احمد امیرآبادی فراهانی عضو هیئت رئیسه مجلس هم در توئیتی به این اقدام رئیس‌جمهور اینگونه واکنش نشان داد: «دستور آقای روحانی درخصوص محدودیت در پرداخت تسهیلات ازدواج خلاف قانون و طرح آن در شورا‌های دیگر تضعیف نهاد قانونگذاری و دور زدن مجلس است.»
ترجیح خانواده‌های یک نفره بر خانوار‌های پر جمعیت در‌پرداخت کمک هزینه معیشتی
با اصلاح قیمت بنزین و افزایش آن به ۳ هزار تومان در سال گذشته بنا شد تا دولت هزینه این تغییر و اصلاح را تحت عنوان کمک هزینه معیشتی به خانواده‌ها بازگرداند، اما وقتی میزان این کمک هزینه از سوی دولت اعلام شد همه در بهت فرو رفتند. بر این اساس مقرر شد ماهانه به خانوار‌های یک نفره مبلغ ۵۵، دو نفره ۱۰۳، سه نفره ۱۳۸، چهار نفره ۱۷۲ و به خانوار‌های پنج نفره و بیشتر ۲۰۵ هزار تومان کمک معیشتی پرداخت شود. در این طرح خانواده‌های تک نفره یعنی افرادی که زندگی مجردی دارند بیشترین کمک هزینه را دریافت می‌کنند و خانواده‌های دارای چهار فرزند و بیشتر در عمل برای فرزندان چهارم به بعد هیچ کمک هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند! این اقدام دولت درست شبیه رفتاری بود که سال‌ها پیش در قالب طرح تنظیم خانواده اجرایی شد و دولت وقت برای ممانعت از فرزندآوری و تحدید جمعیت سراغ اجرای سیاست‌های تنبیهی رفت. یکی از این سیاست‌ها محرومیت فرزندان چهارم به بعد خانواده‌ها از خدماتی همچون بیمه بود تا خانواده‌ها ناگزیر شوند از داشتن بیش از سه فرزند چشمپوشی کنند. این سیاست‌ها آنچنان به بار نشست که حالا با رشد جمعیت زیر یک درصد مواجهیم، اما حتی در این شرایط هم انگار قرار نیست سیاست‌های تنبیهی برای تحدید نسل متوقف شود!
اختصاص ۳۰ درصد بودجه مصوب به زوج‌های نابارور
زوج‌های نابارور یکی از ظرفیت‌های بالقوه برای رشد جمعیت هستند. طبق آمار در کشور حدود ۳ میلیون زوج نابارور وجود دارد که سالانه ۹۰ هزار زوج نابارور نیز به این رقم اضافه می‌شود. این زوج‌ها اغلب میل زیادی به داشتن فرزند دارند، اما هزینه‌های زیاد درمان‌های ناباروری و نیاز به تکرار چند باره این درمان‌ها موجب می‌شود تا برخی از این زوج‌ها در حسرت در آغوش کشیدن فرزند خودشان بمانند. این در حالی است که دولت اعتبار مورد نیاز برای درمان ناباروری را تخصیص داده، اما در مرحله اجرا، این بودجه به‌طور کامل به دست زوجین نابارور نرسیده است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ۲۰میلیون تومان هزینه درمان ناباروری در بخش دولتی است و این هزینه در بخش خصوصی به ۵۰ میلیون تومان می‌رسد. این گزارش همچنین نشان می‌دهد ۲۰۰ میلیارد تومان سالانه به عنوان بودجه برای خدمات ناباروران به وزارت بهداشت اختصاص می‌یابد، اما تنها ۳۰ درصد بودجه به ناباروران اختصاص داده می‌شود. در حالی که مطابق آیین نامه وزارت بهداشت، ۸۵ درصد تعرفه دولتی انواع عمل‌های کمک باروری برای زوجین تحت درمان در مراکز طرف قرارداد در قالب یارانه پرداخت می‌شود. با توجه به اینکه هزینه واقعی یک سیکل کمک‌باروری عموماً به روش (ICSI) حدود ۷۰ میلیون ریال است و یارانه پرداخت شده از سوی وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۸ به میزان ۲۵ میلیون ریال تعیین شده است در حال حاضر پوشش یارانه‌ای حدود ۳۰ درصد هزینه مورد نیاز برای طی دوره درمانی است و تنها در مراکز درمان ناباروری دولتی برخی شهر‌ها و برای زوجین با شرایط خاص قابل دستیابی است. این در حالی است که از ۷۵ مرکز درمان ناباروری تنها ۳۲ مرکز دولتی و بقیه مراکز خصوصی‌اند.
پرفایده‌ترین ثروت یک کشور، جمعیت جوان است
رهبر معظم انقلاب در ارتباط تصویری با نمایندگان یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی ضمن تأکید بر اهیمت مسئله ازدواج جوانان فرمودند: «ازدواج جوانان جزو مسائلی است که اصلاً نباید از آن غفلت کرد و راه‌هایی برای تسهیل ازدواج و امکان ازدواج برای جوان‌ها باید پیش‌بینی شود. بعضی از این راه‌ها هزینه مادی هم ندارد؛ فقط تصمیم‌گیری لازم دارد، توجه لازم دارد.» ایشان در ادامه با تأکید بر موضوع فرزندآوری تأکید کردند: «مسئله فرزندآوری و مسئله نسل بسیار مهم است؛ این موضوعی است که بنده بار‌ها (۳) در این چند سال اخیر تکیه و تأکید کرده‌ام، [ولی]متأسفانه حالا که انسان نتایج را نگاه می‌کند، معلوم می‌شود که خیلی این تأکید‌ها تأثیر زیادی نداشته است. اینها احتیاج دارد به قانون، احتیاج دارد به دنبال‌گیری جدی دستگاه‌های اجرایی و باید به‌جد مسئله فرزندآوری را مهم دانست و از پیری جمعیت ترسید. حالا خارجی‌ها را کار نداریم؛ دشمن، دشمن است، اما بعضی کج‌سلیقگی‌ها را متأسفانه آدم در داخل مشاهده می‌کند - یک جایی خواندم- که می‌گویند «آقا! پیری جمعیت اشکالی ندارد!» چطور اشکالی ندارد؟ یکی از پُرفایده‌ترین ثروت‌های یک کشور، جمعیت جوان در یک کشور است که ما بحمدالله از اوایل انقلاب تا امروز برخوردار بوده‌ایم و اگر بنا باشد بعداً برخوردار نباشیم، یقیناً عقب خواهیم ماند.»
نظر کارشناس
دولت سیاست‌های جدید جمعیت را نادیده گرفته است
کشور ما در حال حاضر در شرایط هشدار جمعیتی و در آستانه ورود به بحران گسترده و همه‌جانبه جمعیت است.
تمام شاخص‌های جمعیتی ما اعم از نرخ رشد جمعیت، نرخ باروری، نرخ سالمندی، نرخ موالید و شاخص‌های دیگر همه روندی نامطلوب دارند و همه اینها به ما می‌گویند آینده جمعیتی ما تاریک و نگران‌کننده است. با تمام اینها، اما متأسفانه دولت فعلی ما به هیچ وجه زیر بار نگرانی‌ها درباره آینده جمعیت نمی‌رود. من به طور دقیق و کارشناسانه می‌گویم دولت سیاست‌های جدید جمعیت را کاملاً نادیده گرفته است.
این در حالی است که موضوع جمعیت با شبکه‌ای از دلایل اجتماعی، سیاسی، قانونی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط است، بنابراین نمی‌توان یکی دو راهکار برای آن ارائه داد. مهم‌ترین راهکار‌ی که می‌تواند ما را از چالش رشد جمعیت نجات بخشد، راهکار فرهنگی و اصلاح سبک زندگی است. آمار تجرد در کشور ما خیلی بالاست. امروز بیش از ۱۳ میلیون مجرد داریم. اگر تسهیل ازدواج جوانان اجرایی شود، می‌تواند اتفاق مثبتی در حوزه افزایش نرخ باروری باشد. همچنین ۲۲درصد زوج‌های در سن باروری کشورمان نابارور هستند یعنی از هر پنج زوج یک زوج، اگر از درمان ناباروری حمایت شود آن‌ها می‌توانند به چرخه باروری برگردند ضمن اینکه میل به باروری در این زوج‌ها بسیار بالاست.
هنوز پنجره جمعیت در کشورمان باز است. اگر بیش از ۶۰ درصد جامعه‌ای در سنین ۱۵ تا ۶۴ سال یعنی سن کار و فعالیت باشند کشور در پنجره جمعیت قرار می‌گیرد. ما از سال ۱۳۸۵ وارد پنجره جمعیت شده‌ایم و حدود ۱۵ تا ۲۰ سال زمان مفید داریم تا جمعیت آینده کشورمان را مدیریت کنیم. اگر این کار را انجام ندهیم، بعد از ۲۰ سال هم جوانی جمعیت را از دست داده‌ایم و هم سونامی سالمندی بر کشور تحمیل خواهد شد و دیگر امکانی برای اصلاح این شرایط وجود ندارد.
صالح قاسمی، پژوهشگر حوزه جمعیت
یک بام و دو هوای نسخه‌های جمعیتی سازمان‌های جهانی
در بسیاری از کشور‌های اروپایی حتی خانم‌های در سنین بالا را تشویق به بارداری می‌کنند و وقتی فرزندی را در سن ۴۰ سالگی می‌آورند به عنوان گلدن بیبی می‌شناسند؛ یعنی مراقبت بیشتری باید شود و آن خانم با حساسیت بیشتری باردار می‌شود. حتی این خانم‌ها را تشویق می‌کنند که از طریق تخمک‌های اهدایی اقدام به بارداری کنند، اما این سیاست برای خانم‌ها در کشور‌های شرقی و اسلامی به یکباره تغییر می‌کند و شاهد این هستیم که توصیه می‌شود خانم‌های زیر ۲۵ سال و بالای ۳۵ سال حامله نشوند. در واقع ما به زنان خود تنها ۱۰ سال فرصت برای بچه‌دار شدن می‌دهیم و از آن طرف هم می‌گوییم فاصله بین بچه‌ها هم سه تا پنج سال باشد. در این فاصله ۱۰ساله و با عنایت به فاصله‌گذاری پنج ساله میان بچه‌ها، به‌طور معمول فرد دو فرزند و با احتساب اختلاف سه سال فاصله سه فرزند می‌تواند داشته باشد. در این میان برخی از حاملگی‌ها ممکن است به مقصد نرسد. بدین معنا که ممکن است سقط یا زایمان زودرس اتفاق بیفتد، بنابراین با چنین فرمولی به‌طور متوسط هر خانمی یک یا دو بچه می‌تواند به دنیا بیاورد. در عین حال حساسیت‌های شغلی، سبک زندگی و دیر ازدواج کردن موجب می‌شود بسیاری از زنان ما در عمل از جرگه بچه‌دار شدن خارج شوند. این در حالی است که در بالای ۴۰ سال از هر ۱۰۰ فرزندی که به دنیا می‌آید ۹۹ نفر آن سالم هستند و یک درصد ممکن است سندروم دان داشته باشند. این مسئله هم در حال حاضر با توجه به پیشرفت‌های پزشکی در زیر سه ماهگی قابل تشخیص است و برای آن راهکار وجود دارد. وقتی ما سیاست‌های سازمان جهانی بهداشت و صندوق جمعیت در کشور‌های غربی و کشور‌های شرقی و اسلامی را با هم مقایسه می‌کنیم و اینها را کنار هم می‌گذاریم، می‌بینیم که گویا یکسری دایه‌های دلسوزتر از مادر برای بلوک شرق و به‌ویژه کشور‌های اسلامی و کشور شیعه ایران هنوز هم دارند می‌پیچند. آن هم در شرایطی که بیش از ۱۸۰ کشور دنیا بیش از ۵۰ سال است سیاست افزایش جمعیت دارند.
دکتر طاهره لباف، متخصص زنان و زایمان
