سرویس تاریخ جوان آنلاین: از برگزاری کنفرانس تاریخی گوادلوپ، ۴۲ سال سپری شد. با این همه زمینه‌های برگزاری این اجلاس و نیز پیامد‌های آن، همچنان محمل تضارب آرای تاریخ‌پژوهان با گرایشات گوناگون است. در گفت و شنود پی آمده، حسن بهشتی‌پور پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به ارزیابی این رویداد تاریخی پرداخته است. امید آنکه علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
نخست بفرمایید زمینه‌های کنفرانس گوادلوپ، چه بود و سران کشور‌های شرکت‌کننده، به چه دلیل به این نتیجه رسیدند که این کنفرانس باید زودتر برگزار شود؟
بسم الله الرحمن الرحیم. باید بگویم کشور‌های غربی، این کنفرانس را به‌خاطر ایران تشکیل نداده بودند. بلکه این نشستی بود که در سال ۱۹۷۳، توسط گروه هفت کشور صنعتی به‌وجود آمد. البته آن موقع، شش کشور عضو این گروه بودند و هنوز کانادا به آن‌ها نپیوسته بود. این گروه با پنج کشور کار را شروع کرد: امریکا، آلمان، انگلیس، فرانسه و بعداً ژاپن هم به آن‌ها ملحق شد و گروه شش کشور شد. بعد از آن به هر دلیل، ایتالیا هم به آن گروه پیوست و گروه هفت کشور صنعتی را تشکیل دادند. مجموعه این کشورها، اجلاس‌های متعددی را به صورت سالانه برگزار می‌کردند. منتها در کنفرانس گوادلوپ- جزیره گوادلوپ یکی از مستعمرات کشور فرانسه بود- از تمام کشور‌های عضو، دعوت به عمل نیامد و غیراز ایتالیا- که هنوز عضو نشده بود- تنها کشور‌های امریکا، آلمان، انگلیس و فرانسه شرکت کردند. به هر حال اینها در دی‌ماه به جمع‌بندی رسیده بودند که با توجه به مجموعه تظاهراتی که مردم ایران انجام دادند- بخصوص از ۱۷ شهریور به بعد و آن تظاهرات باشکوه تاسوعا و عاشورا که در نوزدهم و بیستم آذر ۱۳۵۷ انجام گرفت و بعد هم تظاهرات گسترده اربعین حسینی- اگر بخواهند از شاه و حکومتش حمایت کنند، باید حداقل یک میلیون نفر را کشتار کنند و آخرش هم مشخص نیست که به نتیجه برسند. به همین دلیل بود که از شاه قطع امید کردند! البته خود شاه هم باور کرده بود که مردم واقعاً این حکومت را نمی‌خواهند.
اما سلطنت‌طلبان ادعا می‌کنند شاه به‌خاطر علاقه به مردم ایران، دست به کشتار گسترده نزد.
در این باره دو نکته را نباید از نظر دور داشت:
۱- با حمایت دولت‌های خارجی نمی‌شود در ایران حکومت کرد. یعنی دولتی که اتکایش به دولت‌های خارجی باشد محکوم به سرنگونی است. حال این مسئله دیر یا زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد. شاه، چون حمایت امریکا و انگلیس را پشت سر خود داشت، فکر می‌کرد با حمایت آن‌ها می‌تواند حکومتش را برای همیشه سرپا نگه دارد ولی متوجه شد که نه، با اتکا به نیرو خارجی نمی‌توان حکومت کرد و این یک تجربه شکست‌خورده در تاریخ همه ملت‌ها از جمله ایران است. کد‌های متعددی هم برای اثبات این تجربه تاریخی وجود دارد.
۲- شاه تصور می‌کرد با مسلح کردن ارتش و با اتکا به قدرت نظامی، می‌تواند حکومت و قدرتش را تثبیت کند.
بنابراین گارد جاویدان درست کرد و ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار از کشور‌های امریکا و انگلیس تسلیحات نظامی خرید.
او تصور می‌کرد این توان نظامی، حکومتش را می‌تواند پابرجا نگه دارد، اما تجربه تاریخی نشان داد که حکومت‌ها بر پایه مردم و حمایت آن‌ها پایدار می‌مانند و حکومتی را با اتکا به سلاح نمی‌توان پایدار نگه داشت.
بنابراین این هم تجربه شکست‌خورده‌ای است.
از مذاکرات کنفرانس گوادلوپ، چه مقدار اسناد رسمی منتشر شده و چه میزان آن، محرمانه بوده و انتشار نیافته است؟
از این کنفرانس و از نظر تاریخی، سندی منتشر نشده ولی افرادی مثل ژیسکار دستن یا برژینسکی- مشاور امنیت ملی کارتر- اشاراتی به محتوای این نشست داشتند. جیمی کارتر نیز در خاطراتش، نقل قول‌هایی از این کنفرانس کرده است، اما تمام این افراد تا به امروز در مصاحبه‌هایشان، تنها به همان بخش اعلامی اشاره کرده‌اند و حداقل من ندیده‌ام که در مورد آن بخش رسمی- که محرمانه بوده- چیزی منتشر شده باشد!
اینکه در تبلیغات جریان سلطنت‌طلب گفته می‌شود با این کنفرانس امریکایی‌ها و اروپایی‌ها زیر پای شاه را خالی کردند، چقدر صحت دارد؟
ببینید، خیلی مطالب بی‌اساس گفته می‌شود! بله، جریان‌های سلطنت‌طلب، این‌طور مطرح می‌کنند که امریکایی‌ها به شاه پشت کردند و شاه را، امریکایی‌ها برداشتند. در حالی که این یک دروغ تاریخی است و سلطنت‌طلبان سعی در تحریف تاریخ را دارند. واقعیت این است که امریکایی‌ها، نهایت تلاش خود را کردند که شاه را در قدرت نگه دارند، چون متحدشان بود ولی وقتی دیدند که نمی‌توانند شاه را در قدرت نگه دارند-، چون یک ملت برای سرنگونی او به پا خاسته بودند- در اواخر آذر، از ماندن او و ادامه حکومتش، قطع امید کردند و به این جمع‌بندی رسیدند که باید او از ایران خارج شود. این به این معنا نیست که امریکایی‌ها می‌خواستند شاه سرنگون شود، نه، امریکایی‌ها ترجیح‌شان این بود که با شاه همکاری کنند. حتی به همین خاطر هایزر را به ایران فرستادند که بررسی کند که آیا می‌توانند کودتایی برپا کنند یا خیر؟ اما به واسطه شرایط و فضایی که در ایران در جریان بود، این کودتا به شکست انجامید! چون ملتی به پا خاسته بود که رهبری سازش‌ناپذیر داشت که به هیچ وجه در مسیر خواست آن‌ها حرکت نمی‌کرد. در نهایت غرب تصور کرد، می‌تواند با جناح جبهه ملی و نهضت آزادی و جریان‌هایی که غیر از جریان تابعِ امام خمینی بود، کنار بیاید و آینده‌شان را در بعد از انقلاب، تثبیت کند. امیدشان این بود ولی نهایتاً نتیجه‌ای نگرفتند.
شاید ادعا‌های جریان سلطنت‌طلب از آنجا نشئت می‌گیرد که شاه در مصاحبه‌ای میگوید ما دیگر به چشم آبی‌ها باج نمی‌دهیم.
این هم از آن قصه‌های دروغینی است که برای تاریخ ایران گفته شده. اولاً تکه نواری که این جماعت آن را مستمسک کرده‌اند، متعلق به سال ۱۳۵۱ است. اما چرا شاه چنین صحبتی کرد؟ برای اینکه موضوع افزایش قیمت نفت بود و شاه درخواست داشت که مثلاً، نفتی که دو دلار فروخته می‌شد را، پنج دلار بفروشند! حال این مسئله چه ربطی به قضایای سال ۱۳۵۷ دارد؟ در این میان کلی حادثه و مسائل مختلف پیش آمده تا ما به سال ۱۳۵۷ رسیده‌ایم. ثانیاً علی‌الاصول حکومت پهلوی، یک حکومت وابسته بود و ما باید مفهوم این وابستگی را، کاملاً درک کنیم. هرچند سلطنت‌طلبان تلاش می‌کنند که بگویند حکومت شاه با حکومت امریکا متحد بود، اما متحد بودن دو کشور به چه معناست؟ یعنی اینکه دو کشور با هم رابطه دارند و با هم در زمینه‌های مختلف همکاری می‌کنند و مکمل یکدیگر هستند؟ حقیقت اینکه رابطه شاه با امریکا و انگلیس، رابطه وابستگی بود. یعنی یک طرف تعیین می‌کرد که ما چه کاری انجام دهیم و ما هم می‌رفتیم و همان کار را انجام می‌دادیم! این مسئله به وضوح، در خاطرات و مصاحبه‌های مسئولان دوره پهلوی، قابل رؤیت است که چگونه امریکایی‌ها برای ایران تصمیم می‌گرفتند و حتی نخست‌وزیر تعیین می‌کردند! در یکی از اسناد ساواک آمده است: «سناتور سیدجلال‌الدین تهرانی به یکی از دوستانش که روز جمعه ۱۱/ ۱۱/ ۱۳۴۲ به ملاقاتش رفته بود، اظهار کرده: دخالت خارجی‌ها در امور ما چقدر علنی شده. وزیر مختار سفارت امریکا (سفیر) که از مستأجران حسنعلی منصور در حزب ایران نوین است و با او سر و سری دارد، علناً گفته من حسنعلی منصور را به نخست‌وزیری خواهم رساند، همان‌طور که دکتر امینی را نخست‌وزیر کردم!» این سند ساواک، مربوط به ۳۵ روز پیش از نخست‌وزیری حسنعلی منصور است. آقای عبدالله آذربرین معاون عملیاتی نیروی هوایی شاه نیز در خصوص دخالت امریکایی‌ها در امور داخلی ایران میگوید: «حتی در تعیین فرماندهان نیروی هوایی، نیز سفیر وقت امریکا دخالت داشت.»
حال چرا امریکایی‌ها به دنبال نخست‌وزیری حسنعلی منصور بودند؟
چون زمانی که امینی به نخست‌وزیری رسید، طرح امریکایی اصلاحات ارضی را مطرح کرد ولی موفق نشد و بعد علم نخست‌وزیر شد، اما چون می‌خواستند کاپیتولاسیون را در سال ۱۳۴۲ به ملت ایران تحمیل کنند، باید نخست‌وزیری انتخاب می‌شد که صددرصد امریکایی باشد نه انگلیسی. به همین خاطر روی نخست‌وزیری حسنعلی منصور، سرمایه‌گذاری کردند.
یعنی شاه در افزایش قیمت نفت و درآمد ایران از فروش آن، نقشی نداشت؟
ببینید ریشه این افزایش قیمت نفت، به جنگ بین اعراب و اسرائیل برمی‌گشت. پادشاه وقت عربستان برای اینکه مقابل اسرائیل بایستد و به آن‌ها کمک نشود، اعلام کرد ما دیگر نفت نمی‌فروشیم! کشور‌هایی مثل ونزوئلا و عراق و کویت نیز، از این تصمیم حمایت کردند. شاه هم از این جریان حمایت کرد. البته گفته می‌شود شاه با آنکه اعلام همبستگی کرده بود ولی مخفیانه همچنان به صادراتش ادامه می‌داد! نهایتاً بر اثر این تحریم، شوکی به بازار نفت وارد می‌شود و قیمت نفت افزایش پیدا می‌کند. حال آن‌ها این بخش را برجسته می‌کنند که بگویند شاه آن‌قدر مقتدر بوده که چنین کاری کرده، در حالی که با تصمیمی که ریچارد نیکسون (رئیس‌جمهور وقت امریکا) گرفت و توافق برتون وودز را کنار گذاشت، رابطه دلار با طلا قطع شد و عملاً میلیون‌ها دلار را، به سمت امریکا جلب کرد!
به چه صورت؟
یعنی همین نفتی که قیمتش بالا رفته بود را، امریکا از طریق برداشتن رابطه بین دلار با طلا، برای خودش جبران کرد. چون قبلاً هر اونس طلا، به‌صورت فیکس ۳۵ دلار بود، اما نیکسون در سال ۱۹۷۱ با اجازه خودش، این رابطه را قطع کرد و گفت دیگر عرضه و تقاضای بازار طلا، قیمت را تعیین می‌کند و ما دیگر بابت آن پولی نمی‌پردازیم! این مسئله عملاً موجب شد که قیمت طلا، پایین بیاید و دلار ارزشش نسبت به طلا، کم شود. یعنی در سال ۱۹۷۱، شما یک اونس طلا را که ۳۱ گرم و خورده‌ای بود، می‌خریدی ۳۵ دلار، اما الان این یک اونس ۱۸۵۰ دلار شده! یعنی از سال ۱۹۷۱ تا امروز، ارزش دلار بسیار پایین آمده است. در ایران راجع به این مسئله، کسی صحبت نکرده که دلار، چقدر افت قیمت داشته است. وقتی هم ارزش دلار آن‌قدر افت کرده، یعنی امریکا توانسته در ازای کاهش قیمت دلار، صادراتش را افزایش دهد و از وارداتش کم کند و بسیاری از دارایی‌هایی که خارج از کشور داشت، قیمتش یک‌دفعه پایین آمد! به‌دلیل اینکه رابطه دلار و طلا قطع شد و بازار آزاد، قیمت را تعیین می‌کرد. سلطنت‌طلبان به این واقعیت تاریخی، اصلاً توجه نمی‌کنند و فقط می‌گویند فیصل یا شاه آمدند قیمت نفت را در سال ۱۹۷۳ بالا بردند! در حالی که نیکسون این کار را در سال ۱۹۷۱، انجام داده بود. آن افزایش قیمت نفت، عملاً کمپانی‌هایی که نفت صادر می‌کردند، مثل آرامکو-که در عربستان‌سعودی سرمایه‌گذاری کرده بود- باعث شد نفت را در واقع، به قیمت گران‌تری بخرد ولی درآمدش با توجه به آن تبادل دلار و طلایی که شده بود، نه تنها کاهش پیدا نکرده بود، بلکه افزایش هم یافت. این یک رابطه پیچیده اقتصادی است. می‌خواهم بگویم فیلمی که اینها بازی می‌کنند، در واقع موضوعی است که در سال ۱۹۷۳ اتفاق افتاده و سخنرانی شاه هم مربوط به سال ۱۳۵۱ است. بنابراین این موضوعات به هم ارتباطی ندارند و ما باید به تاریخ وقایع توجه کنیم و رابطه‌ها را کشف کنیم. ببینیم واقعاً شاه یک حاکم مستقلی بوده که تصمیم گرفته قیمت جهانی نفت را بالا ببرد، یا نه در اثر جنگ اعراب و اسرائیل و آن تحولات که رخ داد، این قیمت افزایش پیدا کرده است. علاوه بر آن افزایش این قیمت، آیا به نفع کشور‌های عربی تمام شده یا به زیانشان؟ و آیا در نتیجه این تصمیم بوده که انقلاب اسلامی پنج سال بعد به وقوع پیوست؟ اینها مسائلی است که باید به آن توجه کرد. جماعت سلطنت‌طلب، هر رطب و یابسی را به هم می‌بافند! واقعیت این است که اساساً مردم ایران اگر بلند نشده و انقلاب نکرده بودند، امریکا چطور و چرا باید زیر پای شاه را خالی می‌کرد؟ چون زمانی که قیمت نفت بالا رفت، شاه قرارداد میلیادری بابت خرید سلاح با امریکا امضا کرد! در نتیجه شاه خادم امریکا بود.
درآمد حاصل از فروش نفت، تأمین‌کننده نیاز‌های زیربنایی اقتصاد ایران نبود؟
نه اینکه نبوده بلکه اولویت حاکمیت تأمین این مسائل نبوده است. در واقع این پول نه تنها به جیب ملت ایران نرفت بلکه صرف امور زیربنایی که ملت از آن استفاده می‌کردند، هم نشد. الان همه شهر‌های کشور برق دارد و این مسئله برای مردم طبیعی است که برق داشته باشند ولی همین امروز هم خیلی از نقاط دنیا، از وجود برق محروم هستند. حال چرا الان همه جای کشور برق دارد، چون بعد انقلاب در امور زیربنایی از جمله برق، گاز، سدسازی و جاده‌سازی سرمایه‌گذاری شد. این کار‌ها را می‌شد از همان سال ۵۲ به بعد که قیمت نفت بالا رفت در کشور انجام بدهند، اما چون دغدغه حاکمیت نبود، انجام نگرفت.
درآمد حاصل از فروش نفت صرف چه مواردی می‌شد؟
همان‌طور که گفتم اولین محلی که این درآمد در آنجا مصرف می‌شد، تأمین هزینه‌های نظامی بود. دومین محل، تأمین هزینه خرید‌هایی بود که شاه انجام می‌داد و سرمایه‌گذاری در کشور‌هایی مثل مصر، هند، فرانسه و... شاه افتخار می‌کرد که مثلاً با یک میلیارد دلار، ۱۰ درصد از سهام مجتمع غنی‌سازی اورانیوم یورودیف فرانسه را خریداری کرده و وام‌های کلانی به کشور‌های دیگر داده است. البته برخی از این وام‌ها هنوز هم پرداخت نشده مثل وامی که به اسرائیل داده شد. خرید‌هایی هم بوده که هنوز تحویل‌مان نداده‌اند مثل خرید تانک چیفتن از بریتانیا که هنوز تحویل‌مان نداده‌اند.
شاه ادعا داشت با این اقدامات نفوذ ما در دنیا افزایش می‌یابد.
اما سؤال این است که این نفوذ به چه دردی می‌خورد؟ خرید سهام یک کارخانه خارجی، سرمایه‌گذاری است ولی وقتی اوضاع در داخل کشور خراب است به جای سرمایه‌گذاری داخلی، چرا می‌روی در خارج از کشور سرمایه‌گذاری انجام می‌دهی؟! این سرمایه‌گذاری به چه درد می‌خورد؟ سرمایه‌گذاری خارجی در داخل کشور، استعمار به‌وجود نمی‌آورد، بلکه موجب انتقال فناوری و تکنولوژی به کشور می‌شود. یعنی زمانی که ذوب‌آهن توسط شوروی در ایران ساخته شد، در واقع فناوری ذوب‌آهن به ایران انتقال یافت. همچنین که این مسئله را در ساخت راه‌آهن نیز مشاهده می‌کنیم. یا امروزه چطور ما در سدسازی مستقل شده‌ایم، به‌خاطر اینکه فناوری سدسازی داخل کشور آمده و بومی شده است. همان‌طور که امروزه در مسئله نفت در روی زمین خودکفا شده‌ایم. حال می‌خواهم بگویم که به هر حال اگر رویکرد استقلال کشور باشد و عدم وابستگی، ابتدا باید در امور زیربنایی سرمایه‌گذاری صورت گیرد. یعنی ابتدا باید زیرساخت‌های آموزشی، بهداشتی، حمل و نقل و ارتباطات و... را گسترش و توسعه داد. چون مثلاً وقتی برق در کشوری تولید شود به کارخانه‌سازی هم کمک می‌کند یا مثلاً لوله‌کشی گاز موجب می‌شود که انرژی به قیمت ارزان و پاک به دست مردم برسد. حال برخی می‌گویند تکنولوژی در آن زمان به آن حد نرسیده بود ولی باید گفت آن زمان با اینکه تکنولوژی مخابرات در کشور بود، اما مردم برای داشتن یک خط تلفن ۱۰ سال در نوبت منتظر می‌ماندند. پس حاکمیت می‌توانست در این زمینه‌ها سرمایه‌گذاری کند ولی اولویتش این مسائل نبود. متأسفانه همان‌طور که اشاره شد درآمد حاصل از فروش نفت خرج خاندان سلطنتی که امور دست چندم در ایران بودند، می‌شد. بعد هم افتخار می‌کردند که واردات در کشور داریم و مثلاً این‌طور توجیه می‌کردند که «ما هر جا که کمبودی در کشور باشد واردات می‌کنیم. دیگران نوکر ما می‌شوند و برایمان کالا تولید می‌کنند، چه اشکالی دارد!» جمله ما می‌توانیم را مردم ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اثبات کردند وگرنه قبل از آن، مردم ایران نمی‌گفتند ما می‌توانیم.
حال سؤال این است که واقعاً تصمیم‌گیری در خصوص مسئله نفت با خودمان بود، یا توسط غرب به ما دیکته می‌شد؟
بعضی‌ها می‌گویند در این قضیه امریکایی‌ها غیرمستقیم نقش داشتند، اما بنده موردی را پیدا نکرده‌ام که نشان بدهد امریکایی‌ها دستور داده باشند که ما تولید نفت را پایین بیاوریم. بلکه برعکس امریکایی‌ها و اروپایی‌ها اتحادی تشکیل دادند که برای مقابله با چنین وضعیتی در دنیا، ذخیره استراتژیک نفت ایجاد شود. یعنی برای مناطقی ذخیره استراتژیک تعیین کردند و نفت را آنجا ذخیره می‌کردند که اگر روزی کشور‌های صادرکننده نفت، تولید را کاهش داده و قیمت نفت را شدیداً افزایش دادند، آن‌ها بتوانند از آن ذخایر استراتژیک استفاده کنند.
وجود یا عدم تشکیل کنفرانس گوادلوپ آیا در سرنوشت انقلاب اسلامی تأثیر‌گذار بود یا خیر؟
عملاً پیش از این نشست، حکومت شاه از سوی مردم سرنگون شده بود، اما در آن نشست کشور‌های غربی صحه گذاشتند بر حرکتی که مردم ایران داشتند و اینکه دیگر نمی‌توانند از شاه نگهداری کنند و امیدشان را به بختیار بستند. بعد از آنکه بختیار هم نتوانست کاری از پیش ببرد سراغ مهندس بازرگان رفتند و خواستند با عناصر غرب‌گرا در درون انقلاب کنار بیایند که در آن زمینه هم به نتیجه نرسیدند. بنابراین در آبان ۱۳۵۸ این پرونده عملاً بسته شد.
نفوذ امریکایی‌ها در سال ۵۷ در بخش‌های گوناگون ایران چه میزان بود؟
این مبحث مفصلی است که فرصت بیشتری می‌طلبد، اما حضور مستشاران امریکایی که تعدادشان تصور می‌کنم بالای ۶۰ هزار نفر بوده یکی از جلوه‌های نفوذشان در ایران است. علاوه بر اینکه امریکایی‌ها انواع نهاد‌های فرهنگی مثل انجمن ایران و امریکا را نیز در ایران داشتند.
مگر ایشان تاریخ دان هستند؟ ایشان کارشان مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز است ولی نخود هر آشی می شوند. شما چرا باید چشم بازار را در آورید و برای این موضوع دقیق و امر تاریخی ـ بین المللی مهمی با یک فرد سطح پایین مصاحبه کنید؟ مگر یادتان رفته چطور در تلویزیون از برجام دفاع می کرد حالا رنگ عوض کرده و خودش را به شما می چسباند؟ مگر از رفقای ایراس و همکاران خانم تیشه یار و مهدی سنایی نیستند؟ اینها چه نسبتی با پیروان انقلاب دارند؟ این فرد هنوز هم از برجام دفاع می کند و هنوز هم میگوید ای کاش می توانستم بگویم چه کسانی بلای تحریم را بر سر ملت ایران آوردند. درد اینجاست که حزب اللهی ها دارند به مسببین بدبختی کشور و رساندن انقلاب به آستانه فروپاشی هویتی میدان می دهند. از شما بسیار دلگیرم. 
