سرویس سبک زندگی جوان آنلاین: در جهان امروز سبک زندگی (Lifestyle) بسیار مهم شمرده می‌شود؛ مجموعه‌ای از منش‌های ذاتی ما و همچنین روش‌هایی که برای ادامه حیات برگزیده‌ایم. بحث سبک زندگی در بسیاری از سخنان رهبر فرزانه و از جمله بیانیه گام دوم انقلاب مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است. ایشان در مهر ۱۳۹۱ در جمع پرشور جوانان خراسان شمالی سؤالات مهمی را در این خصوص مطرح نموده و آسیب‌شناسی آن‌ها را خواستار شدند. در پاسخ به این مطالبه اساسی هر هفته یکی از این سؤالات را مطرح کرده و به بررسی پاسخ خواهیم پرداخت. تاکنون به بررسی ۲۶ سؤال پرداخته‌ایم و، اما پرسش بیست و هفتم: «چه کنیم که حق همسر- حق زن، حق شوهر- حق فرزندان رعایت شود؟»
حقوق و تکالیف اعضای خانواده و چند سؤال
آنچه در پرسش مطرح‌شده به گونه‌ای برجسته خودنمایی می‌کند، مفهوم حق است. اهل فن می‌دانند که هرجا صحبت از حق می‌کنیم، ناگزیر باید از تکلیف نیز صحبت کنیم، زیرا اساساً حق بدون تکلیف و تکلیف بدون حق قابل تعریف نیستند. انسان‌ها برای رسیدن به حق خویش یا احقاق حقوق دیگران تکلیف دارند و اگر این تکلیف به‌درستی انجام نشود، حقی نیز ستانده نمی‌شود. البته برای پاسخ به سؤال یادشده باید از سؤالات دیگری نیز پرده برداریم:
نخست آنکه همسران بر گردن یکدیگر چه حقی دارند؟ حق زن نسبت به شوهر و حق شوهر نسبت به زن چیست؟
دوم آنکه فرزندان چه حقی بر گردن والدین و والدین چه حقی بر گردن فرزندان دارند؟
سوم آنکه محیط خانه باید دارای چه شرایطی باشد تا انجام این حقوق و تکالیف در آن میسر شود و اساساً کدام یک از خانواده‌ها شایستگی احقاق چنین حقوقی را دارند؟
و چهارم آنکه اگر قرار باشد یک اصل اساسی بر مجموعه ارتباطات خانواده حاکم باشد، آن اصل کدام است؟
ما در این مقال می‌کوشیم به قدر بضاعت برای این سؤالات پاسخ‌هایی ارائه کنیم.
حقوق همسران بر یکدیگر از منظر امام سجاد (ع)
یکی از مهم‌ترین متون دینی ما در ارتباط با حقوق افراد بر یکدیگر «رساله حقوق امام سجاد (ع)» است. حضرت در این رساله موجز ۵۰ حق مهم را که مبنای ارتباطات فردی و اجتماعی افراد با یکدیگر است، برشمرده و درباره هر یک توضیح مختصری داده‌اند. سیدالساجدین وقتی پای حق زن و شوهر به میان می‌آید، از همسر به عنوان کسی که مایه سکون و آرامش آدمی است یاد کرده و او را نگاهبان، انیس و مونس شوهر قلمداد می‌کند. آنگاه بر زن و شوهر لازم می‌داند که قدر مصاحبت و همراهی یکدیگر را دانسته و خدا را به خاطر وجود چنین نعمتی شکر کنند. زیرا این نعمت از ناحیه خداوند است و لازم است آن را به دیده تکریم و احترام نگریسته، با مهربانی و لطف و خوشرویی با آن برخورد کنند. حضرت سپس از حق شوهر بر زن به عنوان یکی از حقوق مهم یاد کرده، اطاعت زن از شوهر را مادامی که در آن معصیت خداوند نباشد، واجب شمرده است. آنگاه به حق زن نسبت به شوهر اشاره کرده و احقاق چنین حقی را لازم دانسته است. ایشان در همین مقام با عنایت به برخی از این حقوق، مهربانی و انس و همدلی مرد را با همسر خویش مورد تأکید قرار داده است. امام سجاد (ع) در خاتمه چنان این حق را بزرگ پنداشته که احقاق آن را جز با مدد الهی میسر نمی‌داند. چنانکه خوانندگان محترم اذعان می‌کنند، اگر در محیط خانه و میان همسران چنین ارتباط صمیمی و فزاینده‌ای وجود داشته باشد، هم آرامش روحی و روانی بر آن خانه حکمفرما می‌شود و هم فرزندان از این الگو پیروی خواهند کرد.
حقوق فرزندان و والدین بر یکدیگر
در رساله حقوق امام سجاد (ع) حق پدر و مادر به گردن فرزند به صورت جداگانه بیان شده، اما حق فرزند به گردن والدین به صورت عام آمده است. این بدان مفهوم است که حق پدر و مادر مهم‌تر و ادای آن خطیرتر است. حضرت درباره حق مادر نخست به گونه‌ای مبسوط به یادآوری ایثار، عشق و علاقه وی نسبت به فرزند پرداخته و از آن‌ها به عنوان فداکاری‌های منحصر به فرد یاد می‌کند و آنگاه به فرزند شکرگزاری آن همه نعمت را توصیه می‌نماید. کاری که انجام آن جز به یاری خداوند مقدور نیست. امام سجاد (ع) آنگاه از پدر به عنوان کسی که اصل و ریشه آدمی است و فرزند، هستی خویش را مدیون اوست، نام برده و نعمت‌های غرورانگیز فرزند را به او نسبت می‌دهد. آنگاه از فرزند می‌خواهد که به اندازه همه آن نعمت‌ها از او تشکر و سپاسگزاری کند، امری که تنها به مدد الهی قابل انجام است. امام در جای دیگر از رساله حقوق در بیان حق فرزند بر پدر و مادر بر والدین به موارد بسیار مهمی اشاره می‌کنند: «حق فرزند تو آن است که بدانی او از توست و در نیک و بد خویش به تو وابسته است و تو نسبت به پرورش درست او و راهنمایی‌اش به راه پروردگار و یاری رساندن وی در اطاعت خداوند مسئول هستی و براساس این مسئولیت پاداش گرفته یا کیفر می‌بینی. پس در کار فرزند خویش همچون کسی عمل کن که کارش را در این دنیا به بهترین وجه آراسته می‌کند و تو به سبب حسن رابطه میان خود و او و سرپرستی خوبی که از وی کرده‌ای و نتیجه الهی که از بابت او گرفته‌ای، نزد پروردگار خویش معذوری و البته قوتی نیست، مگر قوت خداوند متعال!»
محیط خانه؛ بایسته‌ها و موانع
محیط خانه لازم است دارای ویژگی‌ها و بایسته‌هایی باشد که اعضای خانواده خود را نسبت به احقاق حق یکدیگر مسئول بدانند. همچنین لازم است موانع و آفات مختلف از پیش پا برداشته شوند تا زمینه برای بروز حق و حقیقت فراهم آید.
در محیط خانه باید کرامت انسانی موج بزند. در منابع دینی ما برای انسان‌های بزرگواری که نفس خویش را از سیطره بدی‌ها دور نگه داشته‌اند، خصوصیاتی بیان شده که در جای خود قابل تأمل است. آنان تابع شهوات خویش نبوده، برای دنیا ارزش چندانی قائل نیستند. برای همین تن به معاصی و گناهان نداده، خود را از دسترس شیطان و هوا‌های نفسانی دور نگه می‌دارند. همچنین از هر کاری که به خواری و خفت آنان بینجامد، پرهیز می‌کنند. در چنین خانواده‌هایی افراد به هم فحش و ناسزا نمی‌گویند، یکدیگر را مسخره نمی‌کنند، پشت‌سر هم حرف نمی‌زنند و به‌خوبی می‌دانند انجام چنین کار‌هایی زمینه را برای تحقیر خانواده و دست‌اندازی نابجای دیگران به محیط صمیمی آنان فراهم می‌کند. آنان به‌خوبی آموخته‌اند که حرمت امامزاده را متولی نگه می‌دارد. حق و حقیقت در خانواده‌هایی محترم شمرده می‌شود که با هم همبستگی داشته و همواره حریم یکدیگر را حفظ کنند. در این خانواده‌ها حریم خصوصی تابو شمرده می‌شود. افراد حدود یکدیگر را مراعات نموده و به حریم هم تجاوز نمی‌کنند. همچنین در چنین خانواده‌هایی کسی در کار دیگری سرک نمی‌کشد. افراد سراغ گوشی موبایل یکدیگر نمی‌روند و در کار هم دخالت نمی‌کنند. در این خانواده‌ها افراد انتظارات متعارف و معقولی از هم دارند و باب هرگونه توقع نابجایی از یکدیگر بسته است. آنان در حضور هم در کمال احترام با یکدیگر برخورد کرده و در غیاب هم حق یکدیگر را حفظ می‌کنند. منافع مشترک فراوانی دارند و سعی می‌کنند در هر شرایطی به حفظ و حراست این منافع مقید باشند. در چنین خانواده‌هایی افراد یار و یاور هم به شمار آمده، منافع جمع از منافع افراد مهم‌تر شمرده می‌شود.
اصل اساسی حاکم بر ارتباطات خانوادگی
اگر قرار باشد از یک اصل مهم و اساسی در مراودات خانوادگی یاد کنیم آن اصل چیزی نیست جز مدارا و چشم‌پوشی! در بسیاری از خانواده‌ها افرادی از نسل‌های گوناگون گرد هم آمده و با هم زندگی می‌کنند. پدربزرگ‌ها و مادربزرگ ها، پدر‌ها و مادرها، فرزندان و... طبیعی است که هریک از این افراد نیازها، اقتضائات و مطالبات ویژه‌ای دارند‌که همین امر فاصله آنان را از یکدیگر بیشتر کرده و میان آنان جدایی می‌افکند. آنچه شرط همزیستی مسالمت‌آمیز با یکدیگر است، تنها و تنها مدارا و چشم‌پوشی است. چشم‌پوشی از برخی خواسته‌های زودگذر، مدارا نسبت به بعضی اخلاق‌های ناپسند، اغماض از برخی رویه‌های نامطلوب و گذشت نسبت به بعضی عادت‌های ناروا. مگر می‌توان با هم زیر یک سقف زندگی کرد و نسبت به هم گذشت و مدارا نداشت؟ امری که حتی نسبت به دشمنان نیز توصیه شده است. سخنی که حافظ شیرین سخن در گنجینه اشعار خویش از آن تعبیر به آسایش دو گیتی کرده است: «آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت، با دشمنان مدارا».
* عضو هیئت علمی
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی
