سرویس جامعه جوان آنلاین: با تصویب قانون سیاستهای کلی اصل ۴۴ قانون اساسی توسط شورای نگهبان، مخالفتهای گسترده وکلای دادگستری و اعمال فشار تعدادی از آنها بر شورای نگهبان بیثمر شد. اکنون وکالت در زمره کسب و کارها به حساب میآید و انحصار ۶۵ ساله کانونهای وکلا به خط پایان رسیده است.
اوایل پاییز، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در نشستی علنی؛ طرح اصلاح مواد یک و ۷ قانون اجرای سیاستهای کلی اصل ۴۴ قانون اساسی را تصویب کردند. براساس بندی از این قانون هم حرفه وکالت به عنوان کسب و کار تلقی شد.
وکلا هم انحصار دارند و هم گلایه
براساس بند م ماده ۷ قانون اجرای سیاستهای کلی اصل ۴۴ «کانونهای حرفهای و تخصصی دولتی و غیردولتی و همچنین خدمات قوهقضائیه و دستگاههای زیرمجموعه آن بنا به تشخیص هیئت مقرراتزدایی و بهبود محیط کسب و کار» مکلف به ثبت شرایط اخذ مجوز و پروانه کسب و کار در درگاه ملی مجوزهای کشور و دیگر سامانههای مذکور در این قانون هستند.
بر همین اساس، کانونهای وکلای دادگستری نیز از جمله کانونهای حرفهای غیردولتی تلقی میشوند که مکلف به همکاری با هیئت مقرراتزدایی وزارت اقتصاد هستند. با توجه به اینکه اعضای شورای نگهبان همگی یا فقیه هستند یا حقوقدان و بر ماهیت و مقتضیات وکالت و نیز جایگاه حق دفاع در قانون اساسی آگاه هستند و تسلط کافی دارند، محسوب کردن وکالت بهعنوان کسب و کار را که در راستای رسالت پاسداری از قانون اساسی اتخاذ کردهاند، به نفع عموم مردم تمام خواهد شد. یکی از دلایلی که موجب گران بودن استفاده از برخی خدمات میشود، وجود انحصار در برخی مشاغل است که سالهاست در سایه خلأ قانونی موجود توسط ذینفعان ایجاد شده است. از جمله این بازارهای کسب و کار انحصاری، حوزه کسب و کارهای حقوقی است و بسیاری از مردم هم بهدلیل دستمزد بالای وکلا از خدمات وکالت محروم ماندهاند. حال آنکه بسیاری از وکلا همیشه گلایه دارند که چرا مردم در همه امور از وکلا استفاده نمیکنند.
از این پس کانون وکلا حق ندارد به دلیل اشباع بودن بازار از پذیرش تقاضا یا صدور مجوز کسب و کار امتناع کند. حذف ظرفیت پذیرش از آزمون وکالت میتواند با از بین بردن انحصار بهوجود آمده در این حرفه، ضمن کاهش قیمت حقالوکالهها و افزایش کیفیت کار وکلا، منجر به ترغیب مردم به استفاده از وکلا شود.
۳ دقیقه مشاوره ۱۰۰ هزار تومان
افزایش دسترسی به وکیل و آشنایی مردم با خدمات حقوقی نهتنها میتواند منجر به کاهش پروندههای ورودی به قوهقضائیه شود، بلکه باعث خواهد شد وکلا نسبت به پروندههایی که وکالت آن را بر عهده میگیرند، تعهد بیشتر داشته باشند تا حقوق مردم به خاطر اهمالکاری آنان تضییع نشود.
اکنون کانونهای وکلای دادگستری موظفند «ظرف مدت چهار ماه پس از لازمالاجرا شدن این قانون (تا تیر ۱۴۰۰) نسبت به اظهار عنوان و تکمیل شناسنامه صدور، تمدید، اصلاح و لغو مجوزها براساس استاندارد تعیینشده توسط هیئت مقرراتزدایی و بهبود محیط کسب و کار روی درگاه ملی مجوزهای کشور بهصورت الکترونیکی اقدام کنند.»
اینکه وکالت بهعنوان کسب و کار به حساب میآید و از انحصار کانون وکلا خارج شده، واکنش جالبی هم در بین کاربران شبکههای اجتماعی داشته است.
حمید در واکنش به این اتفاق نوشت: «خدا را شکر که بالاخره مجمع عقلا و با وجدان جامعه، انحصار را از دست یکسری از افراد که با اجازه کار ندادن به جوانانی که سالها زحمت درس و تحصیل دانشگاهی را کشیده بودند و خواهان اشتغال به کار بودند، برای خود کسب و کار پردرآمد و پر رونق درست کرده بودند، درآورد، وکالت اگر یک شغل نیست، پس چیست؟»
کاربری به نام خان هم در کامنتی دیگر نوشت: «طرح خوبی است، چون سیستم قضائی کشور ما تقریباً وکیلمحور است و متأسفانه دسترسی به وکیل بسیار سخت و پرهزینه. سه دقیقه مشاوره شده ۱۰۰ هزار تومان و یک لایحه یک میلیون، طرح خوبی است، امیدواریم اجرا بشود.»
سمیرا محمدی هم در اینستاگرام خود نوشت: «برخی به اشتباه عنوان میکنن دیگه هر کسی بیسواد میاد وکیل میشه! نگفتن آزمون نیست! گفتن محدودیت در ظرفیت برداشته میشه! بهعنوان مثال عرض میکنم، اعلام میکنن حدنصاب نمره قبولی ۸۰درصده، هر کس بالای ۸۰ بشه در آزمون قبول میشه و میتونه پروانه بگیره. حالا چه یه نفر حدنصاب برسه چه صد نفر. تا الان اینجوری بود که میگفتن فلان شهر فقط دو نفر ظرفیت داره، حالا اگه صد نفر هم نمرشون ۹۹ میشد و فقط یه نفر ۱۰۰ میشد، بقیه ول معطل بودن! کار خوبیه. امیدوارم تو بقیه مشاغل انحصاری و محدود مثل نظام مهندسی و بقیه هم اعمال بشه.»
نقشه فرار
پس از تصویب نهایی شورای نگهبان، وکلا که قبلاً با کسبوکار شناخته شدن وکالت به سبب طرح مجلس، به رد آن در شورای نگهبان چشم دوخته بودند، اینک با تأیید این مصوبه بدون توجه به تناقضات مشهود در اظهاراتشان نقشه تازهای را آغاز کردهاند و تلاش دارند وکالت را خارج از شمول قانون مجلس تفسیر کنند.
رئیس اتحادیه سراسری کانونهای وکلای دادگستری ایران (اسکودا) با ادعای اینکه این طرح به هیچ وجه قابل تسری به نهاد وکالت نیست، به فارس گفت: «موضوع این طرح پیرامون قانون مدیریت خدمات کشوری یا مسائلی است که مربوط به قانون پنج ساله توسعه است و هیچ ارتباطی با نهاد وکالت ندارد و وقتی ما بخواهیم موضوعی را تفسیر کنیم باید به صدر ماده توجه کرد، لکن متأسفانه کسانی که درصدد تضعیف نهاد وکالت هستند، بدون در نظر گرفتن صدر ماده تنها به عبارت کانونهای حرفهای استناد میکنند، درصورتیکه اگر بخواهیم موردی را تفسیر کنیم، باید به صدر ماده توجه کنیم که در صدر ماده هیچ اشارهای به کانونهای وکلا نشده است.»
ابراهیم کیانی با بیان اینکه این طرح سبب کسبوکار شدن وکالت نمیشود، اظهار داشت: «علت اینکه بسیاری از افراد تمایل دارند وکالت را کسبوکار تلقی کنند، این است که هیئت مقرراتزدایی صلاحیت پیدا کند؛ در صورتی که با ذکر یک کلمه برای آن هیئت صلاحیت ایجاد نخواهد شد و ما قانونی خاص تحتعنوان «کیفیت اخذ پروانه وکالت» داریم که نحوه پذیرش و صدور پروانه وکالت در آن مشخص شده است و با وجود قانون خاص نمیتوان با یک کلمه برای یک هیئت صلاحیت ایجاد کرد.»
این ادعای نایب رئیس اسکودا در مورد شامل نشدن این طرح درخصوص وکلا، در حالی است که رئیس اتحادیه سراسری کانونهای وکلای دادگستری ایران (اسکودا) در اول آذرماه، یعنی پنج روز پس از تصویب قانون مذکور در مجلس شورای اسلامی طی گفتوگویی نتیجه طرح مجلس در خصوص اصلاح مواد یک و ۷ قانون سیاستهای کلی اصل ۴۴ را کسبوکار دانستن حرفه وکالت دانست و اظهار کرد: «مجلس شورای اسلامی به دنبال اصلاحات پیشنهادی شورای نگهبان در خصوص اصلاح بعضی از مواد مربوط به اصل ۴۴، در تاریخ ۲۵ آبان ماه، تصویب نمود که شغل وکالت حرفهای بهعنوان فعالیت اقتصادی در زمره کسب و کار قرار گیرد، هر چند که یک وکیل از طریق وکالت از نظر اقتصادی و مالی نیز منتفع میشود، ولی آنچه مسلم است، این است که وکالت موضوعی نیست که جنبه اقتصادی داشته باشد.»
فشار حداکثری به شورای نگهبان
جعفر کوشا در بخشی از گفتوگوی خود از فقها و حقوقدانان شورای نگهبان درخواست کرده بود که مصوبه مذکور را رد کنند: «انتظار ما از حقوقدانان و فقهای شورای نگهبان که انتخاب شدهاند تا از ابعاد مختلف حقوقی و فقه پویای امامیه به مصوبات مجلس نگاه کنند.»
آذر ماه امسال هم که بحث تصویب طرح سیاستهای کلی اصل ۴۴ قانون اساسی در مجلس شورای اسلامی مطرح گردید، اعتراضات و تجمعهای متعددی در اعتراض به «کسبوکار شاخته شدن وکالت» توسط وکلا در برخی شهرهای کشور ترتیب داده شد. در این تجمعات وکلا با در دست داشتن بنرها و پلاکاردهایی به کسبوکار شناخته شدن وکالت معترض بودند. علاوه بر آن در اعتراض به مصوبه مجلس شورای اسلامی، بعضی وکلا در فضای مجازی با هشتگ «وکالت کسبوکار نیست»، اعتراضات خود را به صورت گسترده نشان دادند.
کمبود حداقل ۱۲۰ هزار وکیل
کانون وکلا اکنون با تأیید این مصوبه توسط شورای نگهبان بدون توجه به تناقضات مشهود در اظهاراتشان نقشه تازهای را آغاز کردهاند. آنها تلاش دارند با ارائه تفسیری خلاف ظاهر مصوبه مجلس و با وجود اظهارات پیشین خود در کسبوکار شدن وکالت با طرح مجلس، وکالت را خارج از شمول قانون مصوب مجلس تفسیر کنند و بر رویه پیشین خود در انحصار بازار خدمات حقوقی ادامه دهند.
بنا بر اصل ۷۳ قانون اساسی «شرح و تفسیر قوانین عادی در صلاحیت مجلس شورای اسلامی است» و هیچ نهاد دیگری حق تفسیر قانون مجلس را ندارد.
سه ماه قبل و در اوج بحث درباره کسب و کار شدن وکالت، رئیس جدید کانون وکلای مرکز با اظهارنظری عجیب در مورد پذیرش کارآموز وکالت حاشیهساز شد. جلیل مالکی در گفتگو با ایرنا از فسادزا بودن پذیرش کارآموز وکالت سخن گفت و از عملکرد مرکز وکلا در این خصوص انتقاد کرد. این در حالی است که کشور ما برای رسیدن به سرانه جهانی وکیل (۲۴۰ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر) در دنیا، هماکنون نیاز به جذب حدود۱۲۰ هزار وکیل دیگر دارد!
نگاهی به عملکرد وکلا در عرصه خدمات حقوقی نشان میدهد که یکی از مصادیق نقشآفرینیهای آنها، حضور در مرحله رسیدگی به دعاوی در محاکم است که میتواند فرآیند بررسی و صدور رأی را سرعت بخشیده و از تضییع حقوق موکلان جلوگیری نماید.
فقط در ۱۰ درصد پروندهها وکیل داریم
از سوی دیگر مهمترین بعد خدمات وکالتی، حل و فصل مسائل حقوقی مردم پیش از ورود به محاکم و کاهش بار کاری تحمیل شده به قوهقضائیه است. بنابراین، وکلا بهعنوان یکی از اصلیترین نقشآفرینان بازار خدمات حقوقی، نقش بسزایی در پاسخگویی به نیازهای حقوقی مردم دارند.
جالب اینکه طبق اظهارنظر مرتضی شهبازینیا، رئیس اسبق اتحادیه سراسری کانونهای وکلای دادگستری تنها ۱۰ درصد پروندههای قضائی در محاکم با حضور وکیل بررسی میشوند. این آمار نشاندهنده محرومیت بخش عظیمی از مردم از خدمات حقوقی است.
کمبود تعداد وکیل موجب شده است که میزان عرضه در زمینه خدمات حقوقی، جوابگوی تقاضای موجود نباشد. به دنبال بر هم خوردن تعادل بازار و کاهش سطح دسترسی مردم به خدمات وکالتی، پدیده حقالوکالههای نجومی شکل گرفته و در نتیجه خدمات وکالتی از سبد مصرفی اقشار کمدرآمد جامعه خارج شده است.
مهمترین دلیلی که موجب شده تا تعداد وکیل در کشور کم باشد، فرآیندهای ناکارآمد اعطای پروانه وکالت است. تعیین ظرفیت عددی برای پذیرش آزمون وکالت که از یکسو به کمیسیونی از ذینفعان سپرده شده است و از سوی دیگر تابع هیچ منطق و اصولی نیست؛ هر ساله تعداد زیادی از فارغالتحصیلان مستعد رشته حقوق را از نقشآفرینی در بازار خدمات حقوقی محروم میسازد. سایه سنگین کمبود سرانه وکیل بر بازار خدمات حقوقی کشور و انحصار موجود در فرآیند اعطای پروانه وکالت، سبب شده تا هر دو کارکرد مورد اشاره خدمات وکالتی، فرسنگها با شرایط ایدهآل و یا حتی عادی فاصله داشته باشد.
از سوی دیگر به نظر میرسد متولیان حرفه وکالت با بیان اظهارات و راهاندازی جنجالهای رسانهای به دنیال تضعیف جایگاه مجلس شورای اسلامی در امر قانونگذاری و جلوگیری از به ثمر رسیدن طرحهای ضد انحصاری در مجلس هستند.
عزم شورای نگهبان هم در مقابله با انحصار ۶۵ ساله کانون وکلا نشان از جدیت برخورد با انحصار در مشاغل خاص دارد. نقش مجلس شورای اسلامی هم در امر مبارزه با انحصار بیش از پیش احساس میشود. موضوعی که از چندی پیش با اعلام وصول طرحهای مهمی در کمیسیونهای حقوقی قضائی و جهشتولید آغاز شده و باید به دور از هیاهو و فشار رسانهای کانونهای وکلا، با جدیت از سوی نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی پیگیری شود.
تربیت ۳۱ هزار وکیل طی ۷۰ سال!
چندی پیش برنامه «عیار» که از شبکه افق پخش شد، به تجمعهای اعتراضی وکلا نسبت به کسب وکار محسوب شدنشان پرداخت. وکلای معترض برای رد کسبوکار بودن شغل خود از بهانههای بسیاری استفاده کردهاند. از سر و کار داشتن وکالت با عدالت گرفته تا استناد به آیات قرآن و صفت وکیل بودن پروردگار متعال.
واقعیت این است که طبق بند «ث» قانون بهبود مستمر فضای کسب و کار که در سال ۱۳۹۰ به تصویب رسید، وکالت نیز یک کسب و کار محسوب میشود. در این بند از قانون آمده است: «صادرکنندگان مجوز کسب و کار حق ندارند به دلیل اشباع بودن بازار از پذیرش تقاضا یا صدور مجوز کسب و کار امتناع کنند.»
وکلا در دهههای اخیر همیشه تلاش کردهاند با تفسیر به رأی قانون، از کسب و کار شدن حرفه وکالت جلوگیری کنند. آنها به خوبی واقف هستند در صورتی که وکالت در زمره کسب و کارها شناخته شود، طبق ماده ۷ قانون اجرای سیاستهای کلی اصل ۴۴، حق ندارند به بهانه اشباع بازار، محدودیتهایی را برای پذیرش وکیل و اعطای پروانه وکالت ایجاد کنند. وکلا سالهاست با ایجاد محدودیتهای خود ساخته مانع از ورود خیل عظیم فارغالتحصیلان رشته حقوق که به طور عمده نیز سطح علمی بالاتری نسبت به وکلای کنونی دارند، به وکالت میشوند. آمارها نشان میدهد که ایران با داشتن ۷۶ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر و ۴۱ وکیل به ازای هر ۱۰ هزار پرونده، جزو کشورهای دارای کمترین وکیل دادگستری است؛ این در حالی است که میانگین جهانی به ترتیب ۲۴۰ و ۱۹۵ وکیل است. در حال حاضر ۶۰ هزار و ۹۹۶ وکیل دادگستری در ایران مشغول فعالیت هستند، درحالیکه جمعیت کشورمان بیش از ۸۰ میلیون نفر است و نزدیک به ۱۷ میلیون پرونده قضائی دارد و به گواه بسیاری از کارشناسان، این تعداد وکیل، بسیار کمتر از نیاز کشور است.
کانون وکلا هر سال آزمونی را تحتعنوان آزمون وکالت برگزار و با تعیین ظرفیت حداقلی که محل مناقشه شده، کارآموز وکالت جذب میکند؛ نکته قابلتأمل اینکه با وجود قدمت طولانی کانون وکلا و آغاز فعالیت این کانون از سال ۱۳۳۱، در حال حاضر صرفاً ۳۱ هزار وکیل دارای پروانه رسمی وکالت از سوی کانون وکلا هستند! اوایل دی ماه هم رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز از بینتیجه بودن اعتراضات این نهاد به برگزاری آزمون وکالت توسط مرکز وکلای قوهقضائیه خبر داد و گفت که مرکز وکلای قوهقضائیه با برگزاری این آزمون نهاد مدنی متولی این امر را نادیده گرفت.
حال آنکه مرکز وکلا در سال ۹۹ اقدام به جذب ۷ هزار کارآموز وکالت کرده است که با احتساب ۳ هزار کارآموز جذب شده توسط کانون وکلا مجموعاً ۱۰ هزار وکیل به تعداد وکلای کنونی افزوده خواهد شد. این در حالی است که با فرض ثابت بودن نیاز کشور به وکیل (ثابت ماندن جمعیت، عدم گسترش بازار خدمات حقوقی و عدم افزایش تعداد پروندههای مفتوحه در دستگاه قضائی) ۱۲ سال طول میکشد تا کسری ۱۲۰ هزار وکیل جبران شده و سرانه وکیل در ایران به سرانه جهانی آن نزدیک شود.
سخنان اعتراضی عیسی امینی، رئیس کانون وکلای مرکز با وجود علم به واقعیات موجود، درصدد تداوم انحصار موجود است؛ امری که منجر به محرومیت قشر بزرگی از افراد تحصیلکرده کشور از دستیابی به شغل و نیز دسترسی نداشتن مردم به خدمات حقوقی شده است.