اثری که هم اینک در باب مختصات آن سخن میرود، شامل خاطرات سعداللهخان درویش، از اعضای کمتر مطرح شده و در عین حال مهم و مؤثر نهضت جنگل است. نهضت جنگل، از آن روی همچنان سوژهای درخور مطالعه و تحقیق به شمار میرود که دامنه نقض و ابرام درباره آن، تا هم اینک ادامه دارد و محل تحلیلها و گمانههای متفاوت و حتی متضاد است! نهضت جنگل که منشأ اقدامات آن ضد روسی و ضد انگلیسی بود، جنبشی جدی در جنگ جهانی اول بهشمار میآمد. میرزا کوچکخان جنگلی که در مبارزه با حکومت بلشویکی گیلان، در مقابل روسها ایستاده و تا قزوین نیز پیشروی کرده بود، در کشاکش جنگ جهانی اول، کمیته اتحاد اسلام را با هدف تأسیس حکومتی مستقل از هر گونه نفوذ بیگانه، در گیلان بهوجود آورد. عده زیادی از مردم در گیلان و رشت نیز از او حمایت کردند. اما در نهایت با خیانت و دسیسه روسها، از پای درآمد.
میرزا در مسیر خلخال و در سرما و بوران آن، یخ زد و از دنیا رفت. جسد او را یافتند و سر از تنش جدا کردند و برای رضاخان، به تهران فرستادند! «خاطرات سعداللهخان» توسط فرزندش جهانگیر درویش تدوین شده و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آن را منتشر ساخته است. ناشر در دیباچه این اثر و درباره محتوای آن، چنین آورده است: «این کتاب شامل خاطرات مکتوب سعداللهخان درویش است که به کوشش فرزند ایشان گردآوری شده و مطالب جذابی از زندگی، منش و مبارزات مخاطرهآمیز و ضد استعماری سعداللهخان درویش و نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچکخان جنگلی را در بردارد. کتاب را باید به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول به معرفی سعداللهخان و خاستگاه خانوادگی و جایگاه علمی وی پرداخته و به اخذ دیپلم وی از آلیانس فرانسه و اخذ مدرک حقوق از سوئیس و بررسی مشاغل حقوقی و دولتی وی اشاره دارد و بخش دوم، به فراز و فرود نهضت جنگل و مبارزات و منش میرزا کوچکخان و یارانش اشاره دارد، خاطراتی که نوعی آسیبشناسی جمعیت جنگل نیز در آن به چشم میخورد.
سعداللهخان درویش با کسب اعتماد میرزا کوچکخان جنگلی، توسط وی به مهمترین پستهای این نهضت سیاسی، تا سطح «ریاست مجاهدین نظامی جنگل» منصوب میشود، او همچنین به عنوان نماینده اصلی نهضت جنگل، مسئولیت مذاکره با بسیاری از گروهها و جریانات موافق و مخالف را به عهده میگیرد. در بخش دوم به محورهای مهمی از نهضت جنگل که موارد زیر بخشی از مهمترین آنهاست،
اشاره میشود:
1-ظرفیت وجودی بالای میرزا در مقابله همزمان با روس، انگلیس و دولت مرکزی.
2-نگاه ملی و « فراقومیتی- منطقهای» میرزا به مسئله استعمار و استبداد با بررسی مرامنامه 33بندی جمعیت جنگل.
3-نقش قرارداد استعماری1298(1919) در تشدید خصومت میرزا با بیگانگان و دولت مرکزی ایران
4-اشتباهات نامعقول و احساسی میرزا، در پناه دادن به افراد تحت تعقیب حکومت مرکزی و خیانتهای بعدی همان افراد به او.
5-افزایش فشارها و توطئهها علیه میرزا با قدرتمندتر شدن رضاخان و پیمانشکنی و فریبکاری عوامل دولتی رضاخان در مذاکرات و تعهدات.
6-تأثیرات منفی جداییها، اختلافات و خیانتهای داخلی اعضا، بر نهضت جنگل تا حد شکست آن.»