مهریه، کلمهای است که با مهر و محبت عجین شده، اما در سالهای اخیر به عاملی برای سختتر شدن ازدواج و مانعی قوی در نیل به ازدواج آسان تبدیل شده است. پروردگار حق تعالی در سوره نساء آیه چهار میفرماید: «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَه فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِیئًا مَرِیئًا» (و مهر زنان را به عنوان هدیهاى از روى طیب خاطر به ایشان بدهید و اگر به میل خودشان چیزى از آن را به شما واگذاشتند آن را حلال و گوارا بخورید.) متأسفانه با بررسی سیر تاریخی شکلگیری زندگی مشترک و پیوند زوجین در ادوار گذشته با مدلی که امروز شاهد آن هستیم، به این مسئله ناخوشایند پی میبریم که برخی خانوادهها، با وجود طی طریق و پشت سر گذاشتن فراز و نشیبهای فرهنگی و اجتماعی، در برخی از مسائل نه تنها به پختگی هر چه بیشتر نائل نشدهاند، بلکه راه و روشی را در پیش گرفتهاند که موید کوتهبینی و سادهاندیشیهایی است که از ریشه و اساس، ثمرهای جز تضعیف بنیان زندگی مشترک در پی نخواهد داشت. آنچه نهاد زندگی زوجین جوان را در گذشته دوام و قوام میبخشید، مهریههای سنگین و مراسم تشریفاتی و تجملی نبود، بلکه عزم راسخ برای انعقاد متعهدانه یک قرارداد اخلاقی، شرعی، اجتماعی و عاطفی مسئولانه تحت عنوان پیوند و ازدواج بوده است.
مهریههای سنگین و نتایج ننگین
مهریههای سنگین آثار و تبعات منفی در جامعه دارد که از جمله میتوان به بالا رفتن سن ازدواج، افزایش افسردگی در میان جوانان، سردرگمی و بیهدفی، سوق دختران و پسران به سوی فساد و فحشا و در پی آن تخریب جامعه از معنویت و پاکی اشاره کرد و اینگونه است که مهریه سنگین موجب نامهریهای بسیار و نتایج ننگین میشود.
مهریه رکن عقد نیست
با توجه به اینکه مهریه رکن عقد نیست، در مهریههای سنگین که معلوم است شوهر به تنهایی یا به کمک خانوادهاش نیز به راحتی توان پرداخت آن را ندارند، مانند زمانی است که مهریهای تعیین نشده که در این صورت عقد صحیح است، اما مقدار لازمالاجرا همان مهرالمثل است؛ یعنی زمانی که شوهر توان پرداخت چنین مهریهای را دارد اگر زن مهریهاش را مطالبه کند به او پرداخت میکند. در غیر این صورت به شکل دین بر گردن او باقی میماند، به همین خاطر نیازی به زندانی کردن شوهر یا اثبات اعسار او نیست.
پیشکشی برای ارج نهادن به زن
در فقه برای مهریه میزان حداکثری اعلام نشده است. از برخی آیات نیز برداشت شده است که مبالغ بسیار سنگین نیز میتواند به عنوان مهریه در نظر گرفته شود: وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَکَانَ زَوْجٍ وَآتَیتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیئًا (و اگر خواستید زنی را رها کرده و زنی دیگر اختیار نمایید و مال بسیار مهر او کردهاید، نباید چیزی از مهر او بازگیرید.)
مهریه هدیه و پیشکشی است که شوهر به همسر میدهد، وسیلهای برای مطمئن ساختن زن به صفای قلبی خویش و دریافت پاسخ مثبت و صمیمانه به پیشنهاد علاقه اوست. مرد با اعطای چنین هدیهای میخواهد به زن بگوید خواستار توأم، تو را دوست میدارم و تو را ارج مینهم. پس اگر مهر بر این اساس توجیه شود، ابزار خوبی برای ایجاد مهر و محبت بین زوجین و عاملی قوی برای انس و الفت است.
مهریه سنگین در جای خود
درست است که در شرع محدودیتی در تعیین میزان مهریه نیست، اما در جایی که آثار و تبعات منفی ندارد، این مهریه سنگین مشکلی ندارد. مثل زمانی که یک پسر متمول با دختری هم سطح خود ازدواج میکند، اما زمانی که با دختری از قشر پایین ازدواج کند و مهریه سنگین و بسیار گران تعیین میشود اطرافیان و نزدیکان آن دختر سطح توقعاتشان بالا میرود، چون نیمی از آنان خود را برتر از او در کمال و جمال میدانند و فکر میکنند که باید خواستگاری اینچنینی به سراغ آنان بیاید و، چون مهریه او بر فرض هزار سکه بود مهریه ما نیز باید چنین باشد و به خواستگاران متعدد پاسخ نه میگویند تا خواستگار مطلوب از نظرشان بیابند.
مهریههای چشم و همچشمی
چشم و همچشمی از دلایل زیاد شدن نرخ مهریهها میباشد. در بسیاری از موارد خود دختر به گرفتن مهریه کم و برگزاری مراسم ساده راضی است، اما پدر و مادر به دلیل ترس از حرف مردم یا برای نشان دادن دک و پز به فامیل و دوستان اصرار به تعیین مهریه زیاد دارند. پسر و خانوادهاش هم به دلیل اینکه تمایل دارند زودتر وصلت سر بگیرد، با تکیه بر اصطلاح منسوخ «مهریه را کی داده و کی گرفته» شرایط را میپذیرند.
کمی تأمل لازم است که آیا مهریه میتواند ضامن خوشبختی باشد؟! این سؤالی است که شاید تاکنون پاسخ واضح و روشنی برای آن پیدا نشده است، هرچند تعیین مهریههای سنگین و نجومی چند سالی است همانند رسوم دست و پاگیر دیگر ازدواج مرسوم شده، اما افزایش آمار طلاق مشخص میکند که مطمئناً مهریههای سنگین هم نمیتواند ضامن خوشبختی افراد باشد.
مهریه خوب است، اما...
کم گرفتن مهریه هم سبب مهر و محبت بیشتر بین زوجین و هم مانع مشکلات بعدی میشود؛ همانطور که پیامبر (ص) در حدیثی فرمودند، در مهریه زنان زیادهروی نکنید که سبب دشمنی میشود. مورد دیگر اینکه مهریه و هزینههای سنگین ازدواج نباید مانعی برای ازدواج باشد. متأسفانه در کشور ما برخی از خرده فرهنگها سبب شده امروزه امر ازدواج که مورد تأکید دین مبین اسلام است آن طوری که شایسته است، تحقق پیدا نکند؛ بنابراین اگر به لزوم مهریه بهعنوان هدیه نگاه کنیم میتواند محرک و نیرویی برای حفظ تعادل و توازن در خانواده و رابطه زوجین باشد که در ابعاد گوناگون کمک کننده بوده و رابطه را از آسیبهای موجود در جامعه که هر روز در حال افزایش است مصون بدارد و میتوان گفت مانند تعادل در قدرت است. اگر این مهم به لحاظ حقوقی در دست یکی باشد، به طرف مقابل احساس منفی میدهد که در روانشناسی از آن بهعنوان استرس و فشارهای روانی یاد میشود و این فشارهای روانی هرچه از جنبههای مختلف بر زن یا مرد وارد و زیاد شود، واکنشهایی را به دنبال دارد.
برای ترویج مهریه معقول باید آموزشهایی با تمرکز بر مفهومشناسی مهریه برنامهریزی شود و خانوادهها آگاه شوند و مهریه را به عنوان تضمینکننده زندگی تلقی نکنند. باید آموزشها به نحوی باشد تا همگان باز تعریفی از زندگی مطلوب داشته باشند و فرزندان خود را برای همسر، مادر و پدر شدن تربیت کنند. همچنین ضرورت دارد سازمانهای مردمنهادی در جامعه رشد کند تا مشاوران خانواده در مساجد و محافل مهارتهای زندگی و اهمیت آن را بیان کنند، زیرا تا زمانی که فرهنگسازی و آموزش همسو و موازی در جامعه وجود نداشته باشد نتیجه مثبت نیز در پی ندارد.
* کارشناس ارشد حقوق