قانون موسوم «به کاپیتولاسیون» که به مفهوم مصونیت اتباع خارجی، در پی ارتکاب جرم در کشور محل مأموریت است، در تاریخ معاصر ایران، ردپایی قابل رصد دارد. چه اینکه این قانون در دوران سلطنت رضاخان ملغی و در دوران سلطنت فرزندش احیا شد. همین دوگانگی و بسترهای تحقق آن، بازبینی تاریخی این رویداد را بهنگام و حتی ناگزیر ساخته است. هم از این روی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بر آن شد که طی نشستهایی تخصصی، آن را به اقتراح نهد و دیدگاههای گوناگون تاریخپژوهان درباره آن را تجمیع سازد. اثری که هم اینک در معرفی آن سخن میرود، در بردارنده مجموعه این سخنرانیهاست که به تاریخپژوهان و عموم علاقهمندان عرضه شده است. ناشر این کتاب، در دیباچه آن، موضوع این دفتر را اینگونه به توضیح نشسته است:
«حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون» موضوع سومین نشست تخصصی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی بود. این نشست روز دوشنبه ۱۱ آبان ماه سال ۱۳۸۳، در محل موزه تماشاگه زمان برگزار شد. در این نشست تاریخچه کاپیتولاسیون در ایران بررسی و سپس به موضوع احیای آن، در دوره پهلوی اول پرداخته شد، اما عمده بحث مربوط به تصویب مصونیت لایحه مستشاران امریکایی در ایران، در سال ۱۳۴۳ بود که متعاقب آن حضرت امام خمینی (ره) پس از اطلاع از مفاد مصوبه اعلام خطر کردند. اعتراضات امام که اینک رهبری بلامنازع مبارزات مردم مسلمان ایران را علیه حکومت پهلوی در دست گرفته بودند، بالا گرفت. نقطه عطف اعتراض امام، سخنرانی چهارم آبان ماه سال ۱۳۴۳ بود که در این سخنرانی ضمن تشریح قانون تصویبی مجلسین، عزای عمومی اعلام کردند. به دنبال این اعتراض حکومت پهلوی دیگر، حضور امام خمینی (ره) را در ایران تحمل نکرد و ایشان را از منزلشان به فرودگاه اعزام و از همانجا به ترکیه و سپس عراق تبعید کرد و این اقامت اجباری در خارج از کشور حدود ۱۵ سال به طول انجامید. هر چند نزد افکار عمومی، حسنعلی منصور نخستوزیر وقت، بیش از سایر رجال عصر پهلوی در تصویب این لایحه مقصر شناخته میشد، اما این لایحه با نظارت مستقیم ایالات متحده امریکا و حامیانش در حکومت پهلوی، به تصویب رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هیچ یک از بازماندگان حکومت پیشین، حتی بدنامترینشان، دخالت خود را در تصویب این لایحه نپذیرفتند و حداکثر با ذکر این نکته که تصویب این لایحه موضوع جدیدی نبود و امتیاز بیشتری به شمار نمیرفت، قصد داشتند با نسبت دادن این لایحه به کنوانسیون وین، راجع به مزایای دیپلماتهای خارجی از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنند. کتاب حاضر در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول متن سخنرانیهای ایراد شده است. هر چند سعی شده است که هنگام تنظیم مطالب حداقل ویرایش انجام گیرد، اما با وجود این متن سخنرانیها پس از تنظیم، توسط سخنرانان بازبینی شده است. بخش دوم کتاب شامل یک مقاله با عنوان: حق استفاده امریکاییان از معافیت و مصونیت سیاسی و قضایی قرارداد وین در ایران، نوشته دکتر محمد هراتی است. از همه سخنرانان نشست تخصصی، نویسنده مقاله پیوست این مجموعه و همه کسانی که در برگزاری این نشست و آمادهسازی کتاب مربوطه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی را یاری رساندند، سپاسگزاریم.»