بخشی از حقوق بینالملل، معاهده شیکاگو و حقوق بشردوستانه بینالملل معطوف به پهپادهای نظامی است. در نوشتار حاضر ابتدا استفاده از هواپیماهای بدونسرنشین در زمان صلح و با توجه به اصل حاکمیت دولتها و سپس به کارگیری آنها از منظر حقوق مخاصمات مسلحانه حاکم بر توسل اولیه به زور و همچنین حقوق بشردوستانه را مورد بررسی قرار دادیم. در اثنای همین گفتگو با حامد رسولخانی، حقوقدان با توجه به سالگرد ترور شهید سلیمانی، حمله پهپاد ایالات متحده امریکا علیه کاروان سردار شهید سلیمانی را هم مورد تطبیق حقوقی قرار دادیم تا حدالامکان جوانب حقوق بینالملل آن هم روشن شود.
تعریف هواپیمای بدونسرنشین در حقوق بینالملل چیست؟
هنگامی که سخن از پهپاد یا هواپیمای بدون سرنشین میشود؛ منظور هواپیمایی است که یا از راه دور و توسط نیروی انسانی کنترل میشود یا طبق برنامهای که از قبل در سیستم آنها وارد شده است، عمل میکند. کارکرد نظامی هواپیماهای بدون سرنشین از حوادث ۱۱ سپتامبر و شروع آنچه در گفتمان مقامات امریکایی «نبرد علیه تروریسم» خوانده میشود، آغاز شده است. امروزه استفاده از پهپادهای نظامی به دلایل سیاسی و نظامی باید از نظر حقوق بینالملل ارزیابی شود.
استفاده از هواپیمای بدونسرنشین در زمان صلح و با توجه به اصل حاکمیت دولتها تابع چه قوانینی است؟
حاکمیت دولتها موجب میشود تا هر کشوری قوانین حاکم بر استفاده و بهرهبرداری از پهپادها را در قلمرو خودش، مطابق میل خود تعیین کند. اصل احترام به حاکمیت دولتها در منشور ملل متحد باید مورد توجه قرار گیرد که گاهی اینطور نیست. پیرو این اصل، استفاده از پهپادها در قلمرو یک کشور، در چارچوب حاکمیت دولت، از جمله اختیارات آن کشور محسوب میشود. برای مثال استفاده از پهپادها در جهت حفظ نظم و آسایش عموم، حفاظت و حراست از محیط طبیعی یا کنترل مرزها از جمله اختیارات یک دولت است که ریشه در حاکمیت آن دولت دارد.
بنابراین، استفاده از انواع هواپیماهای بدونسرنشین با کارکردهای غیرنظامی در قلمرو هوایی کشور دیگر، منوط به رضایت دولت سرزمینی و دادن اطلاع قبلی به آن است.
عملیات نظامی توسط یک دولت در قلمرو دولت دیگر در حقوق بینالملل چگونه تفسیر شده است؟
بدیهی است اعطای مجوز به هواپیماهای بدونسرنشین برای ورود به قلمرو هوایی یک کشور به معنای آزادی عمل این هواپیماها جهت انجام عملیات نظامی نیست. به این دلیل که هر نوع عملیات نظامی توسط یک دولت در قلمرو دولت دیگر در حقوق بینالملل فاقد مشروعیت بوده و بیتردید مطابق بند ۴ ماده ۲ منشور ملل متحد نقض یک حکم خواهد بود، مگر اینکه این قبیل اقدامات با رضایت دولت سرزمینی مربوطه انجام پذیرفته باشد.
در واقع مبنای حقوقی استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین نظامی بر فراز قلمرو هر کشور، جلب رضایت دولت سرزمینی است که در این صورت باید اقدامات هواپیماهای بدونسرنشین در چارچوب ماده ۸ کنوانسیون شیکاگو باشد. این ماده از کنوانسیون شیکاگو مقرر کرده که هیچ هواپیمای بدونخلبانی نمیتواند بدون کسب مجوز از یک دولت متعاهد کنوانسیون بر فراز قلمرو آن به پرواز درآید و میبایست که این پرواز با رعایت شرایط مندرج در آن مجوز صورت گیرد. بیشک حملات هواپیماهای بدون سرنشین آن هم بدون رضایت کشور هدف، نقض حاکمیت آن کشور تلقی میشود.
استفاده از پهپاد در وضعیت صلح چه حکمی دارد؟
میتوان گفت استفاده از پهپاد در زمان جنگ بر اساس قوانین حقوق بشر مجاز است، اما این اقدام در زمان صلح مجاز نخواهد بود. در واقع حمله پهپاد به قلمرو یک کشور آن هم در حالتی که بین آنها حالت صلح وجود دارد، نقض قلمرو هوایی و در نتیجه نقض حاکمیت آن کشور به حساب میآید.
با عنایت به این موارد، از آنجایی که در زمان ترور سپهبد سلیمانی هیچ گونه مخاصمه مسلحانهای میان دولتهای ایران و امریکا یا عراق در جریان نبوده است، میتوان حمله پهپاد امریکایی را نقض قلمرو هوایی و در نتیجه نقض حاکمیت دولت عراق به حساب آورد. مقامات عراقی نیز در این راستا سال گذشته اعتراض خود نسبت به نقض حاکمیتشان را ابراز داشتند.
حقوق مخاصمات حاکم بر توسل اولیه به زور از طریق هواپیماهای بدونسرنشین چیست؟
بند ۴ ماده ۲ منشور ملل متحد توسل به زور را منع میکند. البته منع تهدید به زور یا اعمال آن استثنائاتی دارد، من جمله فصل هفت منشور (اقدامات اجرایی دستهجمعی)، ماده ۵۱ منشور (دفاع مشروع)، ماده ۵۳ منشور (اقدامات اجرایی توسط سازمانهای منطقهای) و مواد ۱۰۶ و ۱۰۷ منشور و همچنین اینکه یک دولت میتواند به درخواست دولت دیگر به اعمال زور در قلمرو آن دولت بپردازد یا ممکن است یک دولت به انجام عملیات دفاعی در سرزمینش با دولت خارجی رضایت دهد که مثال بارز این مدعا، عملیاتهای نظامی هواپیماهای بدونسرنشین امریکا در مقابله با گروه تروریستی داعش بود که با درخواست و رضایت دولت عراق و در خاک دولت عراق انجام گرفت. بنابراین، کاربرد زور جز در موارد استثنایی که حقوق بینالملل آن را پذیرفته، ممنوع شده است.
امریکا در برخی حملات پهپادی مدعی دفاع مشروع است. نهادهای حقوقی بینالمللی در خصوص این مسئله چه نظری داشتهاند؟
برای جلوه قانونی بخشیدن به توسل به زور توسط دولتها از طریق استفاده از هواپیماهای بدونسرنشین بایستی اقدامات آنها را در قالب استثنائات بررسی کرد. در این بین و در ارتباط با حملات پهپادی ایالات متحده امریکا در موارد مختلف به خصوص پیرامون قضیه کاروان سردار شهید سلیمانی، دو استثنای «دفاع مشروع» و «درخواست یا رضایت دولت دیگر» قابل بررسی است.
در خصوص دفاع مشروع و شرایط آن تنها به یکی از بخشهای مهم حقوق بینالملل اشاره میشود و آن اینکه تنها اگر یک حمله مسلحانه رخ دهد و نه در هیچ شرایط دیگر، میتوان به دفاع مشروع متوسل شد. دیوان بینالمللی دادگستری نیز در پرونده نیکاراگوئه علیه امریکا به این امر تأکید کرده است که «اعمال حق دفاع از خود منوط به آن است که دولت مدعی حق، قربانی یک حمله مسلحانه بوده باشد.» این در حالی است که امریکا در استفاده از هواپیماهای بدونسرنشین حتی در مواردی که مخاصمه مسلحانه با کشور دیگر متصور نیست هم اقدامات خود را بر مبنای دفاع مشروع توجیه میکند.
ادعای دفاع مشروع امریکا در خصوص حمله به کاروان شهید سلیمانی چه توجیهی دارد؟ آیا موافقتنامه امریکا و عراق توجیهکننده است؟
در خصوص اقدام هواپیمای بدونسرنشین امریکا علیه کاروان سردار شهید سلیمانی نیز همین موضوع صدق میکند. بدین علت که مسلماً امریکا قربانی حمله مسلحانهای که مستقیماً یا تحت کنترل ایران واقع شده باشد، نبوده است و مقامات رسمی امریکا هم در یک سال اخیر هرگز دلیل و مدرکی دال بر چنین موضوعی ارائه نکردهاند.
در قضیه سردار شهید سلیمانی و در ارتباط با استثنای «درخواست یا رضایت دولت دیگر» نیز موافقتنامه ۲۰۰۸ منعقده میان ایالات متحده امریکا و عراق حائز اهمیت است. اگرچه فعالیت امریکا در خاک عراق بر اساس موافقتنامه دوجانبه است، اما این موافقتنامه به واشنگتن اجازه نمیدهد آزادانه به مقامات کشورهای دیگر در خاک عراق حمله کند. موافقتنامه دارای مقررات مهمی است؛ به طور نمونه بر اساس ماده ۴ این موافقتنامه، تمام عملیاتهای نظامی که امریکا انجام میدهد باید با توافق دولت عراق باشد و بند دوم این ماده در ادامه اضافه میکند که چنین عملیاتهایی باید پس از هماهنگی کامل با مقامات عراقی انجام شود. همچنین ماده ۲۷ موافقتنامه به صراحت اعلام میکند که حمله به هرشکلی از طریق حوزه صلاحیت عراق به کشورهای ثالث ممنوع است و این دقیقاً مخالف اقدامی است که ایالات متحده در ترور شهید سلیمانی در سوم ژانویه انجام داد.
حقوق بینالملل بشردوستانه و ارتباط آن با کاربرد هواپیماهای بدونسرنشین نظامی چیست؟
اگر در یک مخاصمه مسلحانه حملهای از جانب هواپیماهای جنگی متعارف صورت پذیرد، قانونی بوده و تابع کنوانسیونهای چهارگانه ژنو خواهد بود. بنابراین به نظر میرسد میتوان حمله هواپیمای بدونسرنشین مسلح در خلال یک مخاصمه مسلحانه را نیز تابع این قوانین دانست. برای ارزیابی قانونی بودن استفاده از سلاحها باید به اصول و قواعد اساسی حقوق بینالملل بشردوستانه مراجعه کرد. بدیهی است هر گاه دولتهای متخاصم طرف معاهده حاوی منع کاربرد سلاح مورد نظر باشند، باید به معاهده و در غیر این صورت، به حقوق بینالملل عرفی رجوع شود.
در صورتی که این منبع حقوق بینالملل فاقد قاعدهای در مورد ممنوعیت استفاده از سلاح باشد، به اصول اساسی حقوق بینالملل بشردوستانه مراجعه خواهد شد. بمباران هوایی از طریق پهپادها یک شیوه نوین جنگی محسوب میشود که ممکن است کنترل آن از هزاران مایل دورتر صورت پذیرد.
استفاده از سلاحهایی نظیر پهپاد از نظر حقوق بینالملل بشردوستانه چه جایگاهی دارد؟
استفاده از هواپیماهای بدونسرنشین به این دلیل که این پرندهها ذاتاً به صورت کورکورانه عمل میکنند و در نتیجه استفاده از سلاحهای غیرمتعارف مثل سلاح شیمیایی از منظر حقوق بشردوستانه ممنوع است، اما با به کار بردن سلاحهای متعارف استفاده از پهپادهای نظامی در قوانین هیچ مانعی ندارد. چالش اصلی، اما اینجاست که به دلیل رادارگریز بودن انواع زیادی از پهپادها برخی دولتها میتوانند با سوءاستفاده از قانون از این پهپادها در خاک دیگر کشورها عملیات انجام دهند که نقض معاهده شیکاگو و نقض مفاد متعددی از قوانین بینالمللی و حقوق بشر دوستانه است.
آقای فیلیپ آلستون، یکی از گزارشگران ویژه سازمان ملل نیز چنین نظری را تأیید میکند. از نظر وی، پرندههای بدونسرنشین در این رابطه چالش حقوقی خاصی را ایجاد کردهاند و مسئله مهم در این خصوص بررسی موردی موضوع با در نظر داشتن مجموعه اوضاع و احوال و شرایط حاکم در زمان حمله است.
به طور کلی کاربرد هواپیماهای بدونسرنشین در مخاصمات مختلف از نظر مکان و موضوع حمله و نیز سلاحهایی که حمل میکند، چالشهای حقوقی متعددی و به تبع آن درگیریهای دیپلماتیک و حتی نظامی را هم رقمزده است. با این حال مهم نوع سلاحهایی است که این هواپیماها حمل میکنند. در واقع، برخی از موشکها و بمبهایی که به وسیله این ابزارها حمل میشوند، از انواع سلاحهای مجاز نیستند. توسل به نیروی مرگآور و کشنده و کاربرد چنین سلاحهایی با قدرت آتش سنگین، در قالب اجرای حقوق مخاصمات و از طریق حقوق بشردوستانه بسیار محدود شده است. بنابراین در صورتی که مهمات پرتاب شده از این پهپادها شامل تسلیحات ممنوعه مطرح شده در حقوق بینالملل همانند تسلیحات شیمیایی، تسلیحات بیولوژیکی، تسلیحات لیزری و... باشد، استفاده از پهپاد در مخاصمه جایز نیست.
پهپادها در ذات خود یک تهدید برای نقض قوانین بینالمللی هستند؟
به باور برخی، مقررات ناظر بر استفاده از پهپادها در مخاصمات مسلحانه همان مقررات ناظر بر هواپیماهای جنگی است، اما این عقیده، به معنای چالشهای یکسان هواپیمای جنگی و پهپادها نیست. ایالات متحده بر این عقیده است که، چون «جنگ علیه تروریسم» است، استفاده از پهپادهای مسلح را قابل توجیه میداند که البته توسط بسیاری از کارشناسان حقوق بینالملل این استدلال رد شده است.
باید به این نکته نیز توجه کرد که هواپیماهای بدونسرنشین میتوانند اصول حقوق بشردوستانه بینالملل را برآورده سازند و همیشه مورد سوءاستفاده قرار نمیگیرند. ضمن اینکه پهپاد به معنای دقیق کلمه یک سلاح نیست بلکه در درجه اول یک سیستم انتقال سلاح است، از این رو پهپادها در ذات خود یک تهدید برای نقض قوانین بینالمللی همچون حقوق بشردوستانه بینالملل نیستند بلکه سوءاستفاده و به عبارتی استفاده نادرست از این فناوری نوین شرایط غیرقانونی خواندن استفاده از آن را فراهم میکند.
پهپاد یک سیستم سلاحهای غیرقانونی نیست بلکه از دید برخی محققان پهپادها کاملاً قادر به پاسخگویی به خواستههای اصول حقوق بشری و حقوق بشردوستانه بینالملل همچون اصول ضرورت، تمایز، تناسب، احتیاط و منع رنج بیهوده هستند.
وضعیت پهپاد ایالات متحده امریکا از نظر قوانین بینالملل در مورد کاروان شهید سلیمانی چگونه است؟
به نظر میرسد که استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در حقوق بینالملل بشردوستانه ذاتاً ممنوعیتی ندارد و این امر بیشتر بستگی به نوع سلاحها و شرایط پیرامون عملیات آنها دارد منتها باید به صورت موردی و طبق اوضاع و احوال و شرایط عملیات مشروعیت استفاده از آنها را بررسی کرد.
بنابراین در خصوص قضیه سردار شهید سلیمانی نیز صواب آن است که به همین نحو عمل کرد، بدین صورت که میزان رعایت اصول حقوق بشردوستانه فوق توسط هواپیمای بدون سرنشین ایالات متحده را مورد بررسی قرار داده و به این سؤال پاسخ داد که آیا در این مورد هواپیمای بدون سرنشین ایالات متحده امریکا قابلیت رعایت اصول فوق را داشته است یا خیر؟
نکته قابل توجه اینجاست که طبق بررسیهای اکثر محققان و همانطور که سابقاً نیز اشاره شده است، میتوان گفت هیچگونه مخاصمهای مابین ایران و امریکا و نیز دولت عراق وجود نداشته است و از آنجایی که حقوق بشردوستانه در زمان مخاصمات قابل اعمال است، بنابراین در کل نمیتوان سخن از حقوق بشردوستانه و نقض یا رعایت آن به میان آورد و بنابراین در مورد سردار شهید سلیمانی، وضعیت پهپاد ایالات متحده امریکا کاملاً خارج از چارچوب نظام حقوقی حاکم بر مخاصمات مسلحانه قرار داد.