روابط نظامی و امنیتی ایران و روسیه به اواخر دوره شوروی برمیگردد. پس از پایان جنگ، با توجه به ضرورت بازسازی تسلیحاتی نیروهای مسلح ایران یعنی نیروهای هوایی و دریایی و زمینی و نیز تجهیز نیروهای سهگانه سپاه، حجتالاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس در ۳۰ خرداد ۱۳۶۸ در سفر به مسکو، قراردادهای خرید تسلیحاتی متعددی از جمله هواپیماهای جنگنده میگ ۲۹ و سوخو ۲۴ و زیردریاییهای کلاس کیلو را امضا کردند. پس از فروپاشی شوروی و ظهور روسیه به عنوان کشور جانشین، روابط تسلیحاتی دو کشور ادامه یافت. با این حال به دلیل فشارهای امریکا در سال ۲۰۰۵ توافقنامه گور- چرنومردین، برای ایجاد محدویتهای متعدد در زمینه فروش تسلیحات روسی به ایران منعقد شد. با این حال با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین به عنوان رئیسجمهور جدید در قامت ملیگرای روسیه در سال ۲۰۰۰، بار دیگر مسیر همکاریهای نظامی و تسلیحاتی ایران و روسیه هموار شد و در دو دهه اخیر تهران تسلیحات مختلفی مانند سامانههای پدافند هوایی اس ۳۰۰ و تور- ام ۱ و دیگر تسلیحات از مسکو خریداری کرده؛ هرچند قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت که متضمن ممنوعیت فروش سلاحهای عمده به ایران بود مانعی بزرگ در این زمینه به وجود آورد. با این حال پس از توافق هستهای برجام در ژوئیه ۲۰۱۵ و صدور قطعنامه ۲۲۳۱ زمینه برای رفع تحریمهای تسلیحاتی ایران پس از پنج سال ایجاد شده و نهایتاً از اکتبر ۲۰۲۰ ممنوعیت فروش تسلیحات به ایران برداشته شد. این اتفاق منجر به ایجاد فضای جدید برای همکاریهای نظامی و تسلیحاتی ایران و روسیه شده است. سفر اخیر سردار سرلشکر باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به روسیه و گفتگو با مقامات ارشد نظامی، منجر به توافقاتی برای خرید تجهیزات پیشرفتهای مانند هواپیمای جنگنده سوخو ۳۵ و سامانه پدافند هوایی و ضد موشکی اس ۴۰۰ از روسیه شده است. تحقق این امر میتواند به ایجاد سطح جدیدی از روابط نظامی و همکاری دفاعی دو کشور منجر شود. البته ایران و روسیه در راستای اهداف مشترکی مانند مقابله با حضور دریایی کشورهای غربی در دریاهای همجوار دو کشور مانند خلیج فارس و دریای عمان و نیز دریای خزر در سالهای اخیر به صورت چشمگیری روابط نظامی خود را گسترش داده و در چند سال اخیر اقدام به برگزاری رزمایشهای دریایی در خلیج فارس و دریای عمان با مشارکت چین کردهاند. رزمایش مرکب کمربند امنیت دریایی ۲۰۲۲ با حضور یگانهای سطحی و پروازی نیروهای دریایی ارتش، سپاه و نیروی دریایی کشورهای چین و روسیه روز جمعه اول بهمن ۱۴۰۰ در مساحتی بالغ بر ۱۷ هزار کیلومتر مربع در منطقه شمال اقیانوس هند برگزار شد. شعار این رزمایش «با هم برای صلح و امنیت» است. در واقع ایران با برگزاری این رزمایشها به همراهی دو قدرت رقیب غرب در جهان یعنی روسیه و چین نشان میدهد که با ایجاد اتحادهای راهبردی متکی بر منافع متقابل و اهداف مشترک، هیچگاه منزوی نبوده و نخواهد ماند. ضمن اینکه مراودات نظامی دو کشور رو به گسترش بوده و دیدارهای متعدد ناوهای نیروهای دریایی روسیه و ایران از بنادر طرف مقابل نماد این امر محسوب میشود.
بعد دیگر همکاریهای ایران و روسیه، روابط امنیتی و همکاریهای مشترک و گسترده به ویژه در زمینه مبارزه با تروریسم است. پس از بروز ناآرامیهای سوریه در سال ۲۰۱۱ و تلاش یکپارچه ائتلاف غربی، عربی و ترکیه برای سرنگونی دولت سوریه و بشار اسد و تضعیف محور مقاومت، ایران تلاشهای زیادی برای مقابله با گروههای تروریستی مورد حمایت غرب و عربها و ترکیه صورت داد. با این حال در سال ۲۰۱۵ اوضاع در سوریه به نفع محور مقاومت نبود؛ لذا تهران با توجه به روابط دیرینه سوریه و روسیه و وجود پایگاه دریایی روسها در طرطوس سوریه، چاره را در پای کار آوردن توانمندی نظامی روسیه برای مقابله با گروههای تروریستی تکفیری همچون داعش و جبهه النصره دید؛ لذا در اقدامی تاریخی، سردار شهید سلیمانی فرمانده وقت نیروی قدس سپاه در آگوست ۲۰۱۵ (مرداد ۱۳۹۴) با سفر به مسکو و دیداری چند ساعته با ولادیمیر پوتین، او را مجاب کرد در راستای حفظ منافع مسکو و نیز جلوگیری از گسترش تروریسم تکفیری به روسیه به ویژه در جمهوریهای قفقاز شمالی، در سوریه- البته با دعوت دمشق- حضور نظامی پیدا کند. با توجه به اینکه شمار زیادی از تروریستهای مستقر در سوریه از اتباع روسیه بودهاند، مقامات ارشد این کشور همواره بیم این را داشتند که موج تروریستها از سوریه به روسیه به ویژه جمهوریهای قفقاز شمالی بازگشته و تهدیدات امنیتی جدی ایجاد کنند. این سفر موجب حضور پررنگ نظامی روسیه در سوریه از سپتامبر ۲۰۱۵ و استقرار شمار زیادی از انواع هواگردها در پایگاه حمیمیم و عملیات نظامی گسترده روسها در سوریه شد. از جمله این اقدامات، موافقت تهران با استفاده بمبافکنها و جنگندههای روسی برای استفاده از فضای ایران به منظور حمله به مواضع تروریستها در سوریه بود که سطح همکاریهای نظامی ایران و روسیه را تا حد زیادی گسترش داد. این همکاری نتایج مطلوبی به همراه داشته و موجب شکست تروریستها و تغییر توازن قدرت به نفع دولت سوریه شد. در عین حال این همکاری به مثابه سنگ بنایی برای ارتقای روابط نظامی و امنیتی تهران و مسکو به ویژه پس از سفرهای پوتین به تهران و دیدار یا مقام معظم رهبری شده است. اکنون انتظار میرود با توجه به سفر دکتر ابراهیم رئیسی به مسکو و دیدار با پوتین، سطح روابط دو کشور از جمله در زمینههای نظامی و امنیتی با ارتقای چشمگیری مواجه شود.