با به‌کارگیری زیردریایی‌ها در عملیات‌های نظامی، فصل جدیدی در تاریخ نبرد‌های دریایی رقم خورد. زیردریایی، مهم‌ترین عیب کشتی‌ها را ندارد که آن هم به دلیل توانایی غوطه‌ور شدن در زیر آب و مخفی ماندن از دید چشم‌ها و برد مؤثر سلاح‌های معمولی است. در بیش از ۱۰۰ سال گذشته توسعه زیردریایی‌ها برای مقاصد نظامی ادامه یافته و با پیشرفت فناوری در زمینه مهندسی مکانیک دریا و بعداً افزوده شدن سامانه‌های دیجیتال و موشک‌ها، کارایی این وسیله جنگی افزایش چشمگیری یافته است.
نقش تعیین‌کننده زیردریایی‌ها در نبرد‌های دریایی و قابلیت‌های بالای آن در مخفی ماندن از دید دشمن و ترکیب با تسلیحات پیشرفته، امروزه آن را تبدیل به یک سلاح راهبردی کرده است که حتی در اختیار داشتن تعداد اندکی از آن می‌تواند در زمان صلح، نقش بازدارندگی مؤثر و در زمان جنگ، برتری‌های رزمی مؤثری به دنبال داشته باشند.
پیش از انقلاب برنامه‌ای برای خرید سه فروند زیردریایی وجود داشت، اما با رسیدن موعد تحویل، خیانت دولت وقت در ماه‌های نزدیک به انقلاب یا در اولین ماه‌های پس از انقلاب مبنی بر لغو یکجانبه قرارداد سبب شد دست ایران به این سلاح نرسد و البته مبالغ پرداختی هم توسط سازنده یعنی امریکا بلوکه شود.
تصمیم برای ساخت زیردریایی در ایران، به اوایل دوران جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران بازمی‌گردد. طرحی توسط شهید چمران برای این منظور در دست اقدام قرار گرفت، اما با وجود تلاش‌های جهادی به علت پیچیدگی‌های متعدد ساخت زیردریایی‌ها به ثمره نهایی نرسید. با پایان جنگ و فراهم شدن شرایط خرید خارجی، سه فروند زیردریایی رده کیلو (Kilo) در قالب قرارداد ۱۰ میلیارد دلاری خرید سلاح از شوروی و در آخرین سال‌های حیات این کشور برای کشور تهیه شد که به مرور تا میانه دهه ۱۹۹۰ تحویل ایران شد. در قسمت‌های بعدی این گزارش به معرفی کامل زیردریایی مذکور می‌پردازیم.
در سال‌های پس از جنگ تحمیلی متخصصان نیروی دریایی ارتش (نداجا) و وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح با توجه به حریم دریایی گسترده کشورمان و تهدیدات موجود از این نواحی، توانایی طراحی و ساخت انواع شناور‌های نظامی و غیرنظامی را متناسب با محیط و شرایط دریا (عمق دریایی و عوارض دریایی) کسب کرده‌اند.
قدرت ناشی از توان صنعت دریایی جمهوری اسلامی به عنوان یک بازوی بازدارنده دفاعی مؤثر توانسته است هر گونه تحرک و اقدام احتمالی نیرو‌های بیگانه در حریم خلیج‌فارس و دریای خزر را خنثی سازد و در نتیجه حوزه‌ای امن و مطمئن برای رشد، توسعه و اعتلای ایران اسلامی را فراهم ساخته است.
امروزه فقط پنج کشور در دنیا فناوری ساخت زیردریایی‌های اتمی را در دست دارند ولی کشور‌های بیشتری توان تولید زیردریایی‌های متعارف (غیراتمی) را دارند. از مزیت‌های عمده زیردریایی‌های غیراتمی نسبت به اتمی، سر و صدای کمتر و مخفی بودن آنهاست. این زیردریایی‌ها در چند رده (کلاس) طبقه‌بندی شده‌اند که متخصصان دریایی کشورمان در رده‌های مختلف، اقدام به طراحی و ساخت نمونه‌های متناسب با شرایط اقلیمی و تهدیدات پیشرو کرده‌اند.
زیردریایی «میدجت» چیست؟
نوع خاصی از زیردریایی‌های متعارف یا دیزلی با تناژ کمتر از ۵۰۰ تن، زیردریایی میدجت نام دارد که به دلیل ابعاد کوچک، قابلیت حرکت در آب‌های کم‌عمق را به خوبی دارد و بسیار کم سروصداست. ردیابی این زیردریایی‌ها از عمده‌ترین معضلات آینده نبرد زیرسطحی برای قدرت‌های بزرگ نظامی است چراکه برخی کشور‌های در حال توسعه نیز توانایی تولید این زیردریایی‌ها را به دست آورده‌اند که از جمله آن‌ها ایران است.
با تعریف دقیق‌تر، امروزه زیردریایی میدجت به زیردریایی‌های کمتر از ۱۵۰ تن گفته می‌شود. این وسیله معمولاً با خدمه‌ای کمتر از ۱۰ نفر به‌کارگیری می‌شود و دارای فضای داخلی محدودی است. این زیردریایی‌ها برای ردیابی و انهدام زیردریایی‌ها و کشتی‌های دشمن در فواصل نزدیک طراحی شده‌اند، آن‌ها آرام، سریع، دارای تسلیحات مناسب و حسگر‌های پیشرفته هستند و با شلیک موشک و اژدر از نیرو‌های دیگر پشتیبانی می‌کنند. مرور تاریخ زیرسطحی‌ها نشان می‌دهد زیردریایی‌های میدجت، ارزان‌قیمت هستند و ساخت آن‌ها نیز آسان است. این زیردریایی‌ها ابتدا دو یا سه خدمه بیشتر نداشتند و در جنگ جهانی دوم به طور گسترده از طرف آلمان و ژاپن مورد استفاده قرار گرفتند. ایتالیایی‌ها هم در دسامبر ۱۹۴۱ از زیردریایی‌های میدجت برای حمله به نبردناو‌های انگلیسی استفاده کردند. آلمانی‌ها نیز در سال‌های ۱۹۴۵- ۱۹۴۴ صد‌ها فروند از این نوع زیردریایی را برای مقابله با نیرو‌های متفقین در اروپا ساختند.
ژاپنی‌ها در برخی مواقع از این زیردریایی‌ها به عنوان یک اژدر دارای سرنشین استفاده می‌کردند و آن را به اهداف خود می‌کوبیدند و از آن‌ها در پایان جنگ برای محافظت از جزایر خود استفاده‌های بسیاری کردند. تلاش دیگر نیز استفاده انگلیسی‌ها از زیردریایی‌های کوچک میدجت برای مقابله با زیردریایی‌ها و کشتی‌های دشمن بود. این زیردریایی‌ها دو نفره بودند و قابلیت‌های تهاجمی خوبی داشتند. همچنین این زیردریایی‌های کوچک برای فلج کردن خطوط تجاری شمالی به سمت شوروی به کار گرفته شدند.
«نهنگ» اولین زیردریایی حرفهای ایران
شرایط محیطی خلیج‌فارس با عمق چندده‌متر، تنگه هرمز و آب‌های ساحلی ایران، چندان مناسب استفاده بهینه از زیردریایی‌های روسی و البته قدرتمند کیلو نیست و نیازمند زیردریایی با طراحی خاص خود است. نهنگ اولین طرحی بود که در داخل با مشارکت وزارت دفاع و دانشگاه‌ها به ثمر رسید و به عنوان گام اول، به صورت تحقیقاتی وارد خدمت در نداجا شد.
با تجربیات کسب‌شده از نهنگ، زیردریایی «غدیر» با الگوبرداری از یک طرح خارجی در خط تولید قرار گرفت و تعداد زیادی از آن به خدمت ارتش درآمد.
«غدیر» ایران
ایران برای محافظت از سواحل گسترده خود نیاز بسیاری به زیردریایی دارد، به خصوص سواحل ایران در خلیج‌فارس که از پرتنش‌ترین دریا‌های دنیا در چند دهه گذشته بوده است. از طرفی سرمایه‌گذاری چند‌ده‌میلیارد دلاری ایران در زمینه نفت و گاز در این دریا در جریان بوده و مهم‌ترین منبع تأمین انرژی جهان در این منطقه است، از این رو باید امنیت در این دریا به نحو شایسته و مطمئنی از سوی ایران تضمین شود.
خلیج‌فارس از جمله دریا‌های کم عمق دنیاست که زیردریایی‌های بزرگ امکان حضور در آن را ندارند. با توجه به محدودیت ابعاد زیردریایی در این دریا، به نظر می‌رسد زیرسطحی رده میدجت به عنوان بهترین گزینه برای عملیات در آن مطرح باشد.
زیردریایی‌های کوچک کلاس غدیر نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز به دلیل طراحی خاص خود به شکل بسیار مطلوبی برای منطقه خلیج‌فارس مناسب هستند و توانایی عملیاتی بالایی را در اختیار این نیرو می‌گذارند، البته در طراحی این زیردریایی و برنامه‌های ارتقای آن شرایط اقلیمی تنگه هرمز و دریای عمان نیز در نظر گرفته شده است.
خط تولید این زیردریایی در شهریور ماه ۱۳۸۵ افتتاح شده و هزینه تولید هر یک از آن‌ها در آن زمان ۱۷ تا ۱۸ میلیون دلار بوده است. رشته‌های دانشگاهی مورداستفاده در طراحی و ساخت زیردریایی غدیر شامل مکانیک، الکترونیک، فیزیک، ناوبری، مخابرات، رایانه، تسلیحات، شیمی، اقیانوس شناسی، هیدرولیک و نیوماتیک است که حاصل فعالیت آن‌ها سامانه‌های گوناگونی مانند سامانه هیدرولیک، سامانه هوای پرفشار، سامانه تقسیم آب، کنترل هیدرواستاتیک، تصفیه و تهویه هوا (جذب دی‌اکسیدکربن و تأمین اکسیژن)، سامانه خاموش کردن آتش، نجات خدمه و سامانه‌های تولید تولید توان شامل موتور دیزل برای سطح آب و موتور الکتریکی یا سامانه‌های مختلف مستقل از هوا (AIP) در زیر آب است.
مشخصات زیردریایی غدیر
غدیر برای آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان طراحی شده و دارای قابلیت بالا در غوص و صعود و مانور است. این زیردریایی تنها در مدت ۳۰ ثانیه از اسکله جدا می‌شود و از این نظر توانایی بالایی در ورود به حالت عملیاتی دارد. این زیردریایی ۲۹ متری که تناژ جابه‌جایی آن ۱۱۵ تن است، قابلیت قرارگیری در بستر دریا را دارد و در این وضعیت سامانه‌های راداری توانایی ردگیری آن را ندارند.
شرایط خاص آب خلیج‌فارس و پدیده‌های فیزیکی به خصوص عمق آن در طراحی این زیردریایی لحاظ شده است، از جمله چگالی بالای آب آن که در ابتدای ورود زیردریایی‌های روسی به ایران مشکلاتی را در فصول گرم سال برای آن‌ها ایجاد می‌کرد. همچنین جزر‌ومد آب در خلیج‌فارس هم مدنظر قرار گرفته است که دو بار در روز اتفاق می‌افتد و تفاوت ارتفاعی معادل سه تا چهار متر ایجاد می‌کند. این تغییرات ارتفاع آب، چگالی لایه‌های آب دریا را تغییر می‌دهد و در نتیجه آن هم وضعیت لایه‌های صوتی و هم وضعیت تعادل زیردریایی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. با آگاهی از این شرایط، زیردریایی غدیر نشان داده از کارایی بسیار بالایی برای اجرای عملیات در آب‌های جنوبی کشورمان برخوردار است.
این زیرسطحی کاملاً بومی که عرض بدنه آن حدود دو‌متر‌و ۷۵ سانتیمتر است، قابلیت شلیک اژدر کالیبر ۵۳۳ میلیمتری از دو مقر جلویی، رهاسازی انواع مین دریایی، حمل نیرو‌های تکاور و موشک‌های دوش پرتاب را دارد و امکانات لازم برای خروج نیرو‌های غواص در زیر آب برای اجرای عملیات در آن قرار داده شده است.
در سال‌های مختلف، نمونه‌های جدیدتر غدیر به مرور به تجهیزات پیشرفته‌تر مجهز شدند، به طوری که این زیردریایی امروزه مجهز به سامانه‌های شناسایی پیشرفته است و توان شلیک موشک‌های کروز ضدکشتی را نیز دارد. این قابلیت در قالب سامانه جاسک ۲ امکان شلیک موشک کروز نصر با برد ۳۵ کیلومتر و سرجنگی قابل توجه ۱۳۰ کیلوگرمی را به این زیردریایی می‌دهد. در نتیجه هر زیردریایی غدیر می‌تواند شناور‌های دشمن را در محدوده‌ای به عرض ۷۰ کیلومتر تهدید کند، در نتیجه تنها ۱۵ فروند زیردریایی غدیر می‌تواند محدوده‌ای به عرض بیش از هزارکیلومتر را تحت پوشش موشک‌های کروز ضدکشتی قرار دهد. در آینده موشک‌های دوربردتر هم‌اندازه با نصر که قابلیت شلیک از غدیر را دارند جایگزین آن می‌شوند که برد‌های ۹۰ تا ۱۵۰ کیلومتری دارند.
قدرت جابه‌جایی سریع نیرو، رهگیری شناور‌های سطحی و زیرسطحی دشمن، قابلیت شناسایی اهداف نظامی و حمل نیرو‌های تکاور و مدت‌زمان ماندگاری مناسب در زیر آب که با ابتکارات خاص ایرانی، فراتر از حد و اندازه‌های این رده از زیرسطحی‌ها شده از جمله توانمندی‌های این زیرسطحی است.
از دیگر ویژگی‌های غدیر می‌توان چابکی لازم برای انجام سریع مأموریت‌ها، بازه ناوبری زیرسطحی طولانی، سونار اندازه کوچک، دستگاه کنترل عمق خودکار، سامانه هدایت دستی، هیدرولیک و خودکار، قابلیت ناوبری در آب‌های کم‌عمق، طراحی بدنه برای به حداقل رساندن صدای خروجی از آن و به‌کارگیری از موتور‌های کمسر‌و‌صدای دیزل الکتریک کارآمد برای همین منظور را برشمرد که امکان ردگیری و شناسایی آن را توسط دشمن به حداقل رسانده است.
قابلیت‌های عملیاتی غدیر
زیردریایی کلاس غدیر توانسته است در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان ناو هواپیمابر امریکایی را شناسایی کند و در نزدیکی آن به روی آب بیاید که این اقدام توانمندی بالای آن را در اختفا و شناسایی نشدن توسط دشمن (با توجه به حساسیت بسیار بالای امریکایی‌ها به عبور واحد‌های شناوری از نزدیک خود) اثبات می‌کند؛ ویژگی‌ای که از طرف بدبینان به توان داخلی همواره زیر سؤال رفته است. به علاوه حضور زیردریایی کلاس غدیر در آب‌های آزاد نشان از توان نیروی دریایی در توانمندسازی و بهینه‌سازی شناور‌های زیرسطحی دارد. سامانه نوین پرتاب اژدر نیز از قابلیت‌های بسیار مهم این زیرسطحی است. این سامانه از دقت بالایی برای هدف‌گیری برخوردار است، به طوری که این زیردریایی علاوه بر قدرت جابه‌جایی سریع نیرو‌های ویژه، رهگیری شناور‌های سطحی و زیرسطحی دشمن و قابلیت شناسایی اهداف نظامی دارای قدرت غوص سریع و پنهان شدن از رادار نیز است. در واقع غدیر قادر است از میدان شناسایی دستگاه‌های سونار
(sonar- evading technology) و رادار‌ها به نوعی بگریزد.
زیردریایی غدیر در این سال‌ها تحت بازبینی و بهسازی سامانه‌ها هم قرار گرفته و از سامانه‌های تمام دیجیتال در آن استفاده شده است. این کار ضمن افزایش اطمینان‌پذیری، کاهش احتمال خرابی و افزایش زمان بین تعمیرات باعث کاهش وزن و حجم سامانه‌ها نیز شده است.
در سال‌های گذشته و با شرکت در رزمایش‌های گوناگون و عملیات‌های جسورانه، زیردریایی رده غدیر نشان داده است توانمندی ضربه زدن به هر دشمنی با هر نوع تجهیزاتی را دارد، از آن جمله شلیک موشک کروز از زیرسطح است که بدون شناسایی شدن امکان آسیب زدن به ناوگان دشمن را فراهم می‌کند. همچنین شناسایی ناوگان امریکا از فاصله بسیار نزدیک که ویدئوی آن هم منتشر شده از شاهکار‌های زیردریایی غدیر است.
حسگر‌های مختلف به کاررفته در غدیر، کمیت مهم آگاهی از موقعیت صحنه نبرد را برای خدمه به میزان بالایی رسانده است و سامانه کنترل آتش این زیردریایی که داده‌های ورودی خود را از این حسگر‌های پیشرفته و متنوع دریافت می‌کند، اطلاعات پردازش شده را روی نمایشگر‌های چندمنظوره رنگی برای خدمه نمایش می‌دهد که کار تصمیم‌گیری در شرایط نبرد توأم با برتری عددی دشمن را آسان‌تر می‌کند و غدیر را در درگیری با واحد‌های سطحی و زیرسطحی دشمن توانمند می‌سازد.
سامانه‌های مخابراتی بسیار پیشرفته غدیر که همگی ساخت صنایع داخلی هستند، برقراری ارتباط با سایر واحد‌های شناور، واحد‌های هوادریا و مراکز فرماندهی و تبادل اطلاعات را به صورت امن و در یک شبکه هماهنگ و یکپارچه فراهم کرده‌اند که موجب ارتقای کارایی و هم‌افزایی توان عملیاتی نیرو‌های عمل‌کننده در فضای نبرد نامتقارن شده است.
در بحث آموزش خدمه نیز با توجه به تجارب بسیار خوب نداجا در کاربری زیرسطحی‌ها، نیرو‌های جوان مورد آموزش‌های کامل قرار گرفته‌اند و با آماده شدن شبیه‌ساز متحرک زیردریایی غدیر کار آموزش خدمه این نوع زیرسطحی با کیفیت بسیار بیشتری به انجام می‌رسد. تعداد زیردریایی‌های رده غدیر که تاکنون به صورت عملیاتی درآمده‌اند، بر اساس اخبار رسمی اعلام شده از رسانه‌ها بیش از ۱۶ فروند بوده است که ضمن افزایش چشمگیر سیادت و تکمیل راهبرد دفاع همه‌جانبه نیروی دریایی کشورمان امکان حضور زیردریایی‌های رده سنگین «طارق» ایران را نیز در آب‌های دوردست فراهم کرده است، از این رو درستی راهبرد طراحی و ساخت این زیردریایی‌های سبک به تعداد زیاد و تجهیز آن‌ها به آخرین فناوری‌ها و تسلیحات موجود در کشور اثبات می‌شود.
مدت‌هاست با به‌کارگیری این تجهیزات بومی، هیچ یگانی وارد خلیج‌فارس نمی‌شود، مگر آنکه اشراف اطلاعاتی کاملی در مورد آن باشد و هیچ واحد نظامی از کشور‌های سلطه‌گر در منطقه نیست، مگر اینکه از محل آن‌ها به طور دائم آگاهی وجود دارد. یگان‌های زیرسطحی کشور عزیزمان کاملاً نیرو‌های بیگانه را تحت کنترل دارند و از فواصل بسیار نزدیک و حتی کمتر از یک یا دو کیلومتر آن‌ها را رهگیری می‌کنند؛ فاصله‌ای که حتی در صورت اقدام به شلیک اژدر‌های معمولی قطعاً فرصتی برای واکنش به دشمن نخواهند داد.
