جنگل‌های هیرکانی با قدمتی بالغ بر ۵۰میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به شمار می‌رود که از آن‌ها باید به‌عنوان موزه طبیعی و زنده دنیا یاد کرد. جنگل‌های هیرکانی ایران در چهار استان مازندران، گیلان، گلستان و سمنان پراکنده هستند که گستره‌ای به وسعت ۲ میلیون هکتار را در برمی‌گیرد. سه سال پیش در چنین روز‌هایی بود که بخشی از جنگل‌های هیرکانی، در یونسکو به ثبت جهانی رسید. این اتفاق نویدی برای پایان دادن به تخریب‌ها و آغاز محافظت‌های ویژه از این گنجینه بزرگ بود، اما اخبار و شواهد حکایت از ادامه حمله به قلب جنگل‌های هیرکانی و تخریب این منطقه که حالا دنیا به آن چشم دوخته دارد. گسترش بی‌رویه صنایع چوب، کاغذ و تغییر کاربری‌ها، اجرای پروژه‌های عمرانی مثل ساختن سد‌ها و تغییرات اقلیمی که نشان می‌دهد طی ۵۰ سال گذشته تا حدود ۵/۲ درجه بر دمای مناطق شمالی ایران افزوده شده و از حجم بارندگی‌ها نیز به شدت کاهش یافته که همگی می‌توانند سرعت از بین رفتن جنگل‌های هیرکانی را بالا ببرند.
وقتی کشور آذربایجان برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی اقدام کرد، مشخص شد حدود ۲ میلیون هکتار از این جنگل‌ها در ایران و فقط ۲۰ هزار هکتارش در آذربایجان قرار دارد. بنا بر این پرونده ارسالی ایران مورد تأیید یونسکو قرار گرفت و ثبت جهانی به نام کشور ما تمام شد.
برای ثبت جهانی این میراث طبیعی ارزشمند، از میزان ۲۴۰ هزار هکتار تعیین شده، ۱۵۰ هزار هکتار به‌عنوان عرصه و ۹۰ هزار هکتار نیز به‌عنوان سایت‌های اصلی ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، در‌نظر گرفته شده است. از ۲ میلیون هکتار جنگل هیرکانی ایران، حدود یک میلیون هکتارش در مازندران قرار دارد و به‌نظر می‌رسد به‌دلیل حجم بالای گردشگرپذیری این استان، جنگل‌های مذکور به‌شدت در معرض آسیب قرار دارند. هر چند در کنار این رفت و آمدها، عوامل دیگری هم در از بین رفتن این میراث عظیم نقش دارند.
حلقه سبز در ایران خشک
وقتی از ایران به عنوان کشوری گرم و خشک صحبت می‌شود، پس وجود هر جنگلی در آن به منزله نگینی درخشان است. بر همین اساس جنگل‌های هیرکانی هم به مانند حلقه‌ای سبز بیابان‌های ایران را در‌بر گرفته‌اند. یکی از نخستین و بارزترین ویژگی‌های منحصر به‌فرد جنگل‌های هیرکانی، واقع‌شدن این جنگل‌های ارزشمند و دیرینه در دل یکی از کشور‌های کم‌پوشش جنگلی در جهان است. کشور کم‌پوشش جنگلی به کشوری گفته می‌شود که کمتر از ۱۰درصد مساحت آن پوشیده از جنگل باشد. جنگل هیرکانی در منطقه‌ای واقع شده است که میانگین بارندگی در آن، هر‌ساله رو به کاهش گذاشته و در عوض، دمای هوا هرسال نسبت به سال قبل در حال افزایش است. این جنگل‌ها واجد درختان دیرزی است هستند و عمر برخی از درختان در این مناطق تعیین شده به بیش از ۳۰۰۰ سال می‌رسد. بازه مکانی جنگل‌های خزری، به‌طول ۸۵۰ کیلومتر از جلگه به سمت ارتفاعات کشیده شده که در این بازه، درختانی همچون بلوط، سرخدار و... وجود دارند.
تجارت چوب، آتش در دل جنگل
طرح خروج دام از جنگل و تخلیه روستا‌های مستقر در دل جنگل‌ها از جمله طرح‌هایی است که برای حفاظت از جنگل‌ها به اجرا در آمده، اما اجرای ناقص آن‌ها مشکلات بسیاری برای جوامع محلی به همراه داشته است. در حال حاضر منابع طبیعی با اجرای طرح ترسیب کربن و معرفی الگو‌های موفق، تلاش می‌کند از جوامع محلی برای حفاظت از جنگل‌ها حفاظت کند.
معاون امور جنگل اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان، تخصیص اعتبارات اندک و مشکلات اقتصادی را از مشکلات طرح‌های حفاظت از جنگل می‌داند و می‌گوید: «با وجود این مشکلات، اولین جایی که ضربه می‌خورد جنگل است.» داوود مقدسی در عین حال یادآور می‌شود که حدود ۳۰ طرح بهره‌برداری از جنگل در گلستان متوقف شده و تنها اجازه قطع درختان خطرناک، درختان اطراف پل‌ها و درختان افتاده بر کف جنگل‌ها داده شده است.
وی به ایجاد صندوق حمایت از منابع طبیعی در گلستان اشاره کرده و تأکید می‌کند: «با ایجاد این صندوق از تعاونی‌های جوامع محلی حمایت می‌شود تا ضمن اجرای طرح‌های اقتصادی غیر از بهره‌برداری از چوب مانند گردشگری از جنگل‌ها حفاظت کنند.»
در همین راستا، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز درباره طرح‌های حفاظت از جنگل می‌گوید: «در قالب طرح‌های صیانت از جنگل، حفاظت از جنگل، توسعه جنگل، احیای جنگل و غنی‌سازی جنگل فعالیت می‌کنیم و همکاران ما توسعه و غنی‌سازی را در جنگل‌های دراز نو شروع کرده‌اند.»
عباسعلی نوبخت از افزایش اجرای زراعت چوب طی یکی دو سال اخیر خبر داد تا با تولید چوب، دست‌درازی به جنگل‌ها کاهش یابد.
همه عوامل دست به دست هم داده‌اند
این یک حقیقت است که حراست و پاسداری از جنگل‌های هیرکانی جز با بهره‌گیری از ظرفیت بومیان محقق نمی‌شود.
در بسیاری از کشور‌های پیشرفته با سازوکار‌های علمی و اقتصادی، همراهی بومیان با نهاد‌های دولتی در حفاظت از طبیعت به‌طور محسوسی افزایش یافته است. متأسفانه برخی موارد از آتش‌سوزی‌های ثبت شده در جنگل‌های شمال، عمدی برآورد شده که این امر بیانگر نارضایتی برخی بومیان از اجرای قوانین سرسختانه در حوزه جنگل و زنگ خطری جدی برای این میراث کهن است.
با اینکه ایران از نظر پوشش جنگلی، کشوری فقیر محسوب می‌شود، هر‌ساله شاهد کاهش بخشی از جنگل‌های هیرکانی هستیم، به‌گونه‌ای که ثبت جهانی آن‌ها هم نتوانسته مانع این تخریب شود.
از عوامل اصلی این نابودی‌ها باید به گسترش بی‌رویه صنایع چوب و کاغذ و تغییر کاربری این جنگل‌ها اشاره کرد.
اجرای پروژه‌های عمرانی مثل ساختن سد بدون انجام تحقیقات کافی هم نمونه‌ای از خشکاندن جنگل‌هاست. مثل سد گلورد استان مازندران که برای ساخت آن بیش از ۳۰ هزار درخت هیرکانی را قطع کردند و برای چرای بی‌رویه و متراکم دام‌ها هم پایانی نیست. متأسفانه تحقیقات اقلیمی و هواشناسی به عمل آمده از شمال ایران، نشان می‌دهد که این منطقه، طی ۵۰ سال گذشته تا حدود ۵/۲ درجه بر دمای آن افزوده شده و در عین حال به میزان بسیار زیادی از حجم بارندگی‌ها نیز کاسته شده است و همه این‌ها وقتی در کنار هم گذاشته می‌شود، لزوم حفظ و صیانت از این عرصه ارزشمند طبیعی را دو‌چندان می‌کند. طغیان ۴۵گونه آفت و بیماری در سطح ۳۵۰ هزار هکتار در طول سال‌های اخیر و آتش‌سوزی به تعداد هزار و ۲۹۴ فقره در سطح هزار و ۴۲۰ هکتار نمونه‌هایی از دیگر خسارات و عوامل تخریب به شمار می‌آیند. میزان سکونتگاه‌ها و جمعیت داخل حوزه‌های جنگلی هم در ۲۰ سال گذشته از حدود ۶۰ هزار خانوار به ۱۴۰ هزار خانوار افزایش یافته است.
