در این رادار‌ها برای جست‌وجو در فضای تحت پوشش سهم عمده به جای گردش مکانیکی آنتن رادار بر عهده تغییر در زاویه انتشار امواج است که این امر هم به صورت الکترونیکی کنترل می‌شود. در این رادار‌ها تعداد زیادی المان فرستنده و گیرنده در کنار یکدیگر قرار دارند و هر یک از آن‌ها در واقع یک رادار کوچک هستند که در مجموع با عملکرد هماهنگ، قابلیت‌های ویژه رادار‌های آرایه فازی را ایجاد کرده‌اند. در قسمت قبلی این سلسله‌گزارش در شماره ۶۵۳۱ روزنامه جوان این موارد مرور شده است.
بیشتر رادار‌های نسل جدید ایرانی را انواع آرایه فازی تشکیل داده‌اند که متناسب با نیاز‌های روز کشور در فضای نبرد‌های مدرن هستند. در نبرد‌های امروز، مجموعه پدافند هوایی باید در برابر طیف وسیعی از اهداف شامل هواپیما‌های جنگنده و ضربتی، بمب‌افکن‌های بزرگ، انواع هواگرد‌های بدون سرنشین و انواع موشک‌های بالستیک و کروز و ضدرادار چه در مرحله کشف و شناسایی و چه در مرحله درگیری عمل کنند.
این نیاز تنها با اتکا به رادار‌هایی برطرف می‌شود که توانایی کشف و ردگیری تعداد بالایی از اهداف را داشته باشند، بنا‌براین رادار‌های آرایه فازی از بهترین ابزار‌ها در این زمینه خواهند بود. از طرفی ضرورت تحرک بالای سامانه‌های پدافندی نیز این الزام را ایجاد می‌کند تا اجزای مختلف آن‌ها از توانمندی جابه‌جایی راحت و سریع برخوردار باشند.
خط‌شکنی صنعت دفاعی با نجم-۸۰۲
رادار نجم-۸۰۲ ساخت ایران یکی از اولین نمونه‌های بومی از نوع آرایه فازی است که دارای قابلیت جست‌وجو و ردگیری چندگانه اهداف هوایی بوده و برای استفاده در سامانه‌های پدافند هوایی برد متوسط طراحی و ساخته شده است. اولین تصویر از آن در نمایشگاهی از دستاورد‌های دفاعی در تابستان سال ۱۳۹۰ منتشر شد که مورد بازدید فرماندهی کل قوا قرار گرفت. این رادار پیشرفته که ساخت شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران) است، در بیست‌وپنجمین جشنواره بین‌المللی خوارزمی در همان سال رتبه اول پژوهش‌های کاربردی را در بخش طرح‌های ویژه به همراه موشک سجیل و رادار مطلع الفجر-۲ به خود اختصاص داد.
رادار نجم-۸۰۲ در حالت جست‌وجو می‌تواند اهداف را در برد متوسط آشکارسازی و آن‌ها را با بهره‌گیری از قابلیت TWS ردگیری کند. با استفاده از توانایی TWS در حالی که رادار مشغول ردگیری یک یا چند هدف شناسایی شده است، بخشی از توان خود را نیز برای جست‌وجوی مجدد اختصاص می‌دهد و در واقع هوشیاری مجموعه پدافند نسبت به فضای تحت پوشش بیشتر می‌شود، زیرا با وجود این قابلیت در صورت حضور اهداف جدید در پهنه آسمان، سامانه از وجود آن‌ها مطلع خواهد شد.
در حالت ردگیری با مدیریت منابع رادار و استفاده از روش شکل دهی دیجیتالی پرتو رادار نجم قادر است اهداف را به صورت همزمان از فاصله متوسط ردگیری کند. با روش شکل‌دهی پرتو می‌توان امواج را در جهات مورد نظر تقویت یا تضعیف و بهترین مسیر را برای سیگنال‌های ارسالی و مشخصات مقدار و فاز آن‌ها مطابق شرایط تنظیم کرد.
رادار نسبتاً بزرگ نجم-۸۰۲ روی یک تریلر قرار داده شده و توسط یک کامیون جابه‌جا می‌شود. سبک طراحی آن را می‌توان مشابه رادار معروف و بسیار پیشرفته روسی گاما و همچنین رادا Type -۳۰۵B چینی و ۲ -AN/TPY امریکایی دانست. در این رادار‌ها آنتن از دو بخش مستطیلی تشکیل شده که در حال حرکت از هم جدا می‌شوند و در دو طرف محور طولی خودرو قرار می‌گیرند و در حالت آماده به کار نیز این دو بخش به هم متصل می‌شوند و یک صفحه بزرگ را ایجاد می‌کنند. بخش‌های پردازش و کنترل این رادار‌ها نیز روی خودروی دیگری قرار می‌گیرد.
ساختار آنتن رادار نجم-۸۰۲ مشابه رادار‌های اشاره‌شده خارجی نبوده و از ۵ هزارو ۱۲۰ المان کوچک مربعی در قالب ماتریسی با ۶۴ سطر و ۸۰ ستون تشکیل شده است که هر یک از دو بخش مستطیلی دارای ۳۲ سطر از المان‌های فوق هستند. در رادار نجم کار پویش (اسکن) در ارتفاع با تغییر الکترونیکی زاویه امواج اجرا می‌شود. در برخی رادار‌های هم‌رده با نجم، پویش در صفحه افقی با چرخش مکانیکی آنتن به انجام می‌رسد که در مورد این رادار ایرانی نیز با توجه به تصاویر منتشرشده از آن، عملکرد فوق به همین صورت است.
نمونه‌های جدید نجم با تحرک بالاتر
یکی از اولین کاربرد‌های رادار نجم در سامانه پدافند هوایی موشکی صیاد در خدمت نیروی هوافضای سپاه است. در سال‌های میانی دهه ۱۳۹۰ راداری مشابه نمونه اولیه نجم در سامانه صیاد که از موشک‌های صیاد ۲ استفاده می‌کند، دیده شد. در ادامه رادار نجم-۸۰۲ بی که تفاوت‌های زیادی با نمونه اول آن دارد، در نمایشگاه اقتدار ۴۰ در مصلای تهران در سال ۱۳۹۷ مشاهده شد. با توجه به هماهنگ شدن این‌رادار با موشک‌های صیاد ۲ با برد ۷۵ کیلومتر، برد رادار نجم-۸۰۲ بی دست‌کم ۱۵۰ کیلومتر قابل گمانه‌زنی است.
در ادامه روند توسعه خانواده رادار‌های نجم، رادار نجم- ۸۰۴ به عنوان جزئی از سامانه ۱۵ خرداد، در بهار ۱۳۹۸ رونمایی شد. این رادار پیشرفته آرایه فازی که هم به عنوان رادار کشف هدف و هم ردگیری اهداف عمل می‌کند، قابلیت شناسایی اهداف در برد ۱۵۰ و ردگیری در برد ۱۲۰ کیلومتر را دارد. همچنین این رادار توانایی شناسایی اهداف پنهان‌کار از فاصله ۸۵ کیلومتری را دارد. سامانه ۱۵ خرداد که از موشک‌های صیاد ۲ و ۳ استفاده می‌کند، به کمک این رادار می‌تواند از فاصله ۴۵ کیلومتری با اهداف پنهان‌کار درگیر شود.
رادار نجم-۸۰۴ که ساخت صنایع الکترونیک وزارت دفاع در شیراز است، ظرف مدت پنج دقیقه آماده به کار می‌شود و توانایی درگیری همزمان با شش هدف مختلف را برای سامانه ۱۵ خرداد ایجاد می‌کند. آنتن صفحه تخت این رادار برای شرایط حرکت جاده‌ای، به صورت افقی در پشت کامیون و روی اتاقک خدمه جمع می‌شود. طراحی سامانه‌ای یا سیستمی این رادار هم به صورتی است که در کمترین زمان ممکن قابل عیب‌یابی است و تعمیر و تعویض مجموعه‌ها در آن به راحتی صورت می‌پذیرد. سبک و سیاق طراحی این رادار و مجموعه‌های آن هم به نظر می‌رسد تا حدود زیادی به صورت بخشی یا ماژولار باشد که در این صورت امکان ارتقای این رادار در دوره عمر به راحتی میسر می‌شود.
گونه‌ای از رادار نجم-۸۰۴ در هماهنگی با یک سامانه پدافند هوایی موشکی دیگر، یعنی مرصاد در فهرست سامانه‌های صادراتی وزارت دفاع دیده شده است. با توجه به طراحی پیشرفته و کاربری آسان و تنها با دو نفر نیرو و قابلیت اطمینان بالا در عملکرد، این رادار می‌تواند بازار صادراتی خوبی هم در آرایه محصولات دفاعی کشور داشته باشد.
