محرم و صفر فرصت خوبی برای افزودن بر معرفت امام حسین (ع) است. مطالعه آثاری که در این رابطه تألیف و تدوین و در قالب مقتل و تبیین سیر معرفتی عاشورا نوشت شدهاند، مستمسک خوبی است.
حادثه عظیم عاشورای سال ۶۱ هجری و وقایع رخ داده در کربلا از آن دست اتفاقاتی است که اگر بگوییم یکی از معدود نقاط عطف تاریخ بشری است، مدعای گزاف و غلوآمیزی نیست. دقیقاً به همین علت است که گفته میشود حادثه عاشورا از پیشامدهای شگفت تاریخ است. تاریخنگاران و سیرهنویسان از نخستین کسانی بودند که به گزارش این واقعه عظیم با بسیاری از رخدادهای پیرامونی و حوادث جزئی آن پرداختند و حتی آن دسته از مورخان حکومتی که نان امویان را میخوردند و مجبور بودند همه اتفاقات را به نفع خاندان شجره ملعونه منقلب و جعل کنند، نتوانستند آفتاب درخشان دلاوریها، رشادتها و حماسهآفرینیهای امام و یاران شهیدش را نادیده بگیرند یا بر درخشندگی آن رنگ تیره بپاشند.
کتابهای تاریخ و سیره، چه در میان شیعیان و چه در بین اهل سنت و حتی غیرمسلمانان، واقعه عاشورا را به عنوان یک نقطه عطف و یک رخداد قطعی گزارش کردهاند که ارکان و وقایع اصلی آن به دلیل دقت از مشهورات، متواترات و قطعیات تاریخی هستند. هر چند در لابهلای تفاصیل و جزئیات آن، مانند هر واقعه تاریخی دیگری ممکن است تفاوتها و کاستیهایی در برخی نقلها یا مبالغههای غلوآمیزی در مورد اشخاص وجود داشته باشد که میتوان آنها را اتفاقی قابل انتظار قلمداد کرد، این در حالی است که با گذشت زمان و دورتر شدن از اصل واقعه، انتظار تغییر و تحریف بیشتر میشود، البته واقعیت این است که منابع کهن تاریخی و سیره نگاری آنچنان دقیق و با تفصیل به جزئیات واقعه عاشورا و کربلا پرداختهاند که برخی غرضورزیها، اشتباهات یا کمدقتیهای انسانی محتمل و موجود در آنها برای اهل فن آشکار و روشن است.
بخشی از منابع که به موضوع واقعه عاشورا و حادثه عظیم کربلا میپردازند، آثاری هستند که با رویکرد معرفتی و اعتقادی به آن پرداختهاند. آثاری که در ذیل تواریخ قرار نمیگیرند اگر چه ممکن است در پارهای اوقات با کتابهای سیره (به دلیل تبیین و تشریح برخی حالات و منشهای اخلاقی و رفتاری افراد مورد نظر سیرهنویسان) مشابهتهایی داشته باشند، اما لزوماً انطباق ندارند. آثاری از این دست بیشتر در دوران معاصر و توسط علما و دانشمندان به رشته تحریر درآمدهاند؛ کتابهای متنوع و متعددی که در ادامه به تعدادی از مشهورترین آنها اشاره میکنیم.
مقاتل مشهور
مقاتل کتابهایی هستند که به بررسی وقایع زمان شهادت ائمه معصومین (ع) از زبان راویان و شاهدان و گاهی هم از زبان خود معصومین (ع) میپردازند، اگر چه عمدتاً لفظ مقتل بیشتر در مورد کتابهایی به کار میرود که به بررسی چگونگی شهادت امام حسین (ع) و وقایع روز عاشورا میپردازند. نکته جالب در مورد مقاتل این است که برخی از مشهورترین آنها توسط علمای حنفی و شافعیمذهب به رشته تحریر درآمدهاند؛ مقاتلی مثل تذکره الخواص، سبط ابن جوزی، الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، انساب الاشراف، بلاذری، طبقات الکبری، ابن سعد. با بررسی این کتابها که منابع متعدد قابل اتکایی از پنج قرن ابتدایی سالهای هجری در رابطه با نهضت عاشورا هستند، میتوانیم آنها را در ذیل دو قسمت عمده و مستقل تقسیمبندی کنیم؛ یکی دسته منابعی که صرفاً ویژه گزارشهایی از نهضت عاشورا و حماسهسازان این واقعه بینظیر هستند و دسته دیگر منابعی که تنها بخشها یا فصلهایی از کلیت آنها به این حادثه عظیم پرداختهاند.
مقتل ابو مخنف
قدیمیترین و معتبرترین مقتل امام حسین (ع) توسط شخصی به نام ابومخنف لوط بن یحیی اَزدی غامدی که از اصحاب امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) بود، نوشته شده است. ابومخنف شخصی نابینا بوده که به کمک عصاکش خودش در مسیر لشکریان کوفی که به کربلا میرفتند، قرار میگیرد و درباره واقعه عاشورا از آنها سؤال میپرسد. او این سؤال و جوابها را به عصاکش خود میگفت و او هم آنها را مینوشت، البته بعضی معتقدند مقتل ابومخنف ۶۰ الی ۷۰سال بعد از واقعه عاشورا نوشته شده است. متأسفانه اصل مقتل ابومخنف از بین رفته است، اما مقدار زیادی از این اثر در بخشی از کتاب تاریخ طبری نوشته محمد بن جریر طبری موجود است.
امالی شیخ صدوق
امالی شیخ صدوق که به آن «مجالس» هم میگویند، از منابع پیشین مقاتل است. امالی یا مجالس شیخ صدوق، یعنی محمد بن علی بن بابویه قمی متوفای سال ۳۸۱ ه. ق شرح و بیان احادیث معتبری است که صدوق در نیشابور و ری و دیگر نقاط در فواصل زمانی طی ۹۷ مجلس بر علما و فضلای شیعه املا کرده است. شیخ صدوق به نقل نجاشی حدود ۳۰۰ کتاب تألیف کرده که از آن جمله امالی اوست. شیخ در امالی خود آنجا که از وقایع کربلا یاد کرده و مقاتل شهدای طف را شرح داده، مطالبی را نقل کرده که همانها از مآخذ مهم مقاتل بعدی واقع و بدون بحث و فحص بیشتر نقل شده است.
ارشاد شیخ مفید
شیخ مفید، محمد بن محمد نعمان بغدادی، شاگرد شیخ صدوق، از مفاخر فقها و متکلمان و علمای نامی شیعه امامیه است. شیخ مفید، کتابهای ارزندهای در علوم و فنون مختلف تألیف و تصنیف کرده است. کتاب «الارشاد» او در تاریخ امامان معصوم (ع) نوشته شده و از زمان تألیف تاکنون از مآخذ و منابع معتبر شیعه امامیه در شناخت ائمه اطهار (ع) و زندگانی اجمالی آن ذوات مقدس است. شیخ مفید در شرح حال حضرت امام حسین (ع) بسط مقال داده و به تفصیل درباره وقایع عاشورا سخن گفته است. مقاتلی که شیخ مفید راجع به شهادت هر یک از امامان در این کتاب آورده از اعتماد و اعتبار قابل توجهی برخوردار است.
اللهوف
مقتل «اللهوف» با نام کامل «اللهوف علی قتل الطفوف» (به معنی آه و ناله بر کشتگان کربلا) اثر سیدبن طاووس از معتبرترین و مشهورترین مقاتل پیش از دوران معاصر است. این مقتل به زبان عربی نوشته شده است. در این کتاب احادیث معتبر طوری کنار هم چیده شدهاند که یک جریان منسجم از واقعه عاشورا را شرح میدهند، البته بعضی از صاحبنظران، حذف اسناد و ساختار داستانی این مقتل را از ضعفهای علمی آن دانستهاند. سیدبن طاووس درباره انگیزهاش از نگارش این مقتل در صفحه ۱۱کتابش میگوید: «از مهمترین مسائلی که باعث شد به تألیف این کتاب دست بزنم، آن است که پس از تألیف کتاب مصباح الزائر و جناحالمسافر دیدم کتابی شده شامل معرفی بهترین مکانهای زیارتی و بهترین زیارات موجود برای آنها و کسی که این کتاب را همراه داشته باشد، نیاز به هیچ کتاب زیارتی دیگری ندارد، من که دوست داشتم چیزی همراه آن کنم که زائر اباعبدالله (ع) هم نیاز به همراه داشتن کتاب مقتل دیگری نداشته باشد، این کتاب را ضمیمه مصباح قرار دادم.» سیدبن طاووس برای نوشتن این مقتل که بارها توسط افراد مختلف ترجمه شده، آنچه را از مقتلنویسان پیش از خودش به جا مانده بود، جمعآوری و بررسی و اخبار درست را از نادرست تفکیک کرد. او بعضی از نکات بیانشده در مقاتل قبلی را با استفاده از اطلاعات تاریخی و استنباط عقلی بررسی کرد. سیدبن طاووس برای رعایت اختصار فقط آخرین راوی یا کتابی را که روایات از آن استخراج شده ذکر کرده است.
احتجاج طبرسی
کتاب احتجاج طبرسی نیز از مآخذ معتبر در نقل مقاتل است. مؤلف آن ابومنصور احمد بن ابیطالب طبرسی از استادان ابن شهر آشوب مازندرانی و متوفای سال ۵۷۰ هجری است. کتاب احتجاج چنانچه از نامش پیداست، درباره استدلالهای الزامآور ائمه اطهار (ع) با مخالفان است، ولی هر جا از مقاتل آنها یاد کرده مآخذ علمای بعدی در کتابهای مقاتل است.
عاشر بحار و جلاء العیون
مجلد دهم از مجموعه عظیم بحارالانوار علامه محمدباقر مجلسی در شرح احوال امام سوم حضرت اباعبداللهالحسین (ع) است. این جلد به «عاشر بحار» معروف است. علامه مجلسی متوفای سال ۱۱۱۰ ه. ق. با استفاده از مآخذ پیش از خود این کتاب را مانند مجلدات دیگر بحارالانوار تألیف کرده و در بخش مقتل حضرت و ماجرای کربلا به تفصیل سخن گفته است. جلاء العیون به فارسی تألیف دیگر علامه مجلسی در تاریخ ۱۴ معصوم (ع) است. آن عالم بزرگوار با نثری ساده آنچه را در تاریخ ۱۴ معصوم (ع) لازم میدانسته در این کتاب آورده و در بخش وفیات آنها، مخصوصاً شهادت امام حسین (ع) رویدادها را نقل کرده که خود از اسناد مهم مقاتل است.
منتهیالآمال
کتاب «منتهی الآمال» محدث بزرگوار حاج شیخ عباس قمی است. این مورخ خبیر و متتبع بصیر در تاریخ زندگانی ۱۴ معصوم (ع)، یکی از بهترین آثار فکری و قلمی آن عالم جلیل است. مرحوم حاج شیخ عباس در سال ۱۳۵۰ ه. ق که ۵۶ ساله بوده، این کتاب را پس از تألیف و تصنیف حدود ۸۰ کتاب دیگرش، به فارسی در تاریخ ۱۴ معصوم نوشته است. منتهیالآمال پس از ۶۵ سال هنوز هم از بهترین و جامعترین کتابهای تاریخ حیات ۱۴ معصوم (ع) است. آن مرحوم به مناسبت هر یک از معصومین (ع)، از وفات و شهادت آنها نیز سخن گفته است که اگر آن قسمت جداگانه چاپ شود، خود کتابی بسیار جالب در مقابل ذوات مقدس است.
نفسالمهموم
«نفسالمهموم» آخرین و بهترین و مشهورترین مقتل موجود شیعه، یکی دیگر از تألیفات شیخ عباس قمی است. این محدث کتاب را در سال ۱۳۳۵ ه. ق که در جوار حضرت ثامنالائمه حضرت امام علیبنموسیالرضا (ع) میزیسته تألیف کرده و در پایان کتاب این را گفته است. این کتاب تاکنون بارها چاپ و منتشر شده است.
آثار معرفتی و اعتقادی معاصر
در بین آثار معاصری که به حادثه عظیم کربلا اشاره کردهاند و آن را از منظر اعتقادی و معرفتی مورد بحث و تبیین قرار دادهاند، اسامی نامآشنای زیادی وجود دارند که گاه اثر آنها از سوی یکی دیگر از متفکران مورد نقد و بررسی قرار گرفته، کتاب حسین وارث آدم دکتر علی شریعتی یک از همین آثار است.
حسین وارث آدم
حسین وارث آدم، کتابی از علی شریعتی حاوی هشت سخنرانی ایرادشده در سالهای ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ش در حسینیه ارشاد است. عنوان کتاب، از زیارت وارث الهام گرفته شده است. سخنرانیهای این کتاب، ابتدا در جزوههای مستقل منتشر و بعدها در یک مجلد چاپ شده است. به تعبیر شریعتی، امام حسین (ع)، از شهر خویش بیرون میآید، زندگیاش را رها میکند تا شهید شود! زیرا جز این سلاحی برای مبارزه ندارد، اگر نمیتواند دشمن را بشکند، لااقل به این وسیله رسوا کند، اگر نمیتواند قدرت حاکم را مغلوب سازد، آن را محکوم کند!
حماسه حسینی
مجموعه کتاب دو جلدی حماسه حسینی از استاد شهید مرتضی مطهری یکی از گرانبهاترین آثاری است که میتواند مخاطب را به درک و شناخت درستی از عاشورای حسینی برساند. حماسه حسینی مشتمل بر تمامی سخنرانیها و یادداشتهای شهید مطهری پیرامون واقعه کربلا و تحریفات تاریخی صورتگرفته در نقل آن است. جلد اول مجموعه دو جلدی شامل سخنرانیها و جلد دوم شامل یادداشتهای آقای مطهری است. این کتاب به چندین زبان ترجمه و تاکنون بیش از ۵۰بار در ایران تجدید چاپ شده است.
استاد مرتضی مطهری در بخش تحریفات لفظی واقعه عاشورا، به شدت از محدث نوری و کتاب او در زمینه تحریفات عاشورا، یعنی لؤلؤ و مرجان متأثر است. ایشان مصادیق تحریفات لفظی را بیشتر از این کتاب نقل کرده و صراحت و شجاعت محدث نوری را تحسین میکند. فصلهای جلد اول کتاب «حماسه حسینی»، «تحریفات در واقعه تاریخى کربلا»، «ماهیت قیام حسینى»، «تحلیل واقعه عاشورا»، «شعارهای عاشورا»، «عنصر امر به معروف و نهى از منکر در نهضت حسینى» و «عنصر تبلیغ در نهضت حسینى» نام دارند.
پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)
پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع) اثری از دکتر سیدجعفر شهیدی است که تحقیق و نگارش این کتاب را در سال ۱۳۳۰ انجام داده و کتاب را در سال ۱۳۵۷ با قلمی شیوا، متقن و مستند به منابع اصیل تاریخی به رشته تحریر درآورده و تاکنون بیش از ۳۸ بار به چاپ رسیده است. هر چند بیان حقایق تاریخی بخش عمده کتاب را تشکیل میدهد، اما نوع مواجهه دکتر شهیدی با تاریخ در تحلیل حادثه عاشورا نو و بدیع است. دکتر شهیدی در این کتاب بیش از آنکه در جستوجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است؛ «مقصود من از نوشتن این یادداشتها مقتلنویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من کوشیدهام تا خود بدانم آنچه رخ داد، چرا رخ داد؟» این کتاب، نه روایت زندگی امام حسین (ع) بلکه تحلیل و علتشناسی عاشوراست. بیان حوادث تاریخ صدر اسلام برای نویسنده چندان موضوعیت ندارد. او تلاش میکند به واسطه مرور بر آنچه در این ۵۰ سال (۱۱ تا ۶۱ ه. ق) بر جامعه مسلمین گذشت، چرایی این حادثه را بازگو کند. دکتر شهیدی این حادثه تاریخی را به مثابه یک معلول مورد بررسی قرار میدهد و تلاش میکند علل و ریشههای آن رخداد را برجسته کند. او برای یافتن علل این حادثه شگفت، از سالها قبل و از تحولاتی که قدم به قدم مسیر فاجعه را پیمودند، سراغ میگیرد.
کوثر کربلا
کتاب کوثر کربلا شامل مجموعهای از سخنرانیهای حضرت آیتالله جوادیآملی در دهههای محرم در شهرستان آمل به همراه مراثی گفتهشده و با نگاهی به نقلهای مورخان و ارباب مقاتل و نیز وقایع قبل و بعد از عاشورا توسط ایشان است که از گفتار به نوشتار تبدیل شده و در قالب ساختاری جدید و به صورت مهندسی پژوهشی عرضه شده است. این کتاب مشتمل بر سه جام است، مباحث این سه جام همگی زیرمجموعه مباحث عقل نظری و به تعبیری دیگر، جزو مباحث حکمت نظری و عملیاند که برخی درباره شناخت هست و نیستها و بعضی درباره شناخت بایدها و نبایدها هستند و انتخاب کلمه جام به جای فصل از آن رو است که با نام کتاب هماهنگی بیشتری دارد. در جام یکم این کتاب رسالتهای معرفتی کربلا بیان و در جام دوم رسالتهای عملی- اجرایی کربلا ارائه میشود و در جام سوم که بلانوشان کربلا نام دارد، مقتل سیدالشهدا (ع) با رویکرد خاص تربیتی ارائه شده که این رویکرد علت امتیاز آن از سایر مقاتل است. مقدمه این کتاب به قلم مفسر برجسته قرآن کریم حضرت آیتالله جوادیآملی است که با دارا بودن مضامین بلند فلسفی و عرفانی بر غنای این کتاب افزوده است و یک تحلیل عرفانی از رویکرد نهضت کربلا به دست میدهد.
حماسه و عرفان
همان طور که از نام کتاب حماسه و عرفان برمیآید، موضوع آن درباره عرفان، حماسه و ارتباط بین این دو مقوله است. اصل مطالب این کتاب نیز برگرفته از سخنرانیهای آیت الله جوادیآملی است که در محرم سال۱۴۱۱ق (۱۳۶۸ش) انجام شده و پس از انجام تغییرات لازم و حذف و اضافات، بازبینی و تأیید نهایی ایشان به چاپ رسیده است. مطالب این کتاب که با محوریت عاشورا و نهضت حسینی است، طی یک مقدمه و سه بخش ارائه شده است: هماهنگی آیین اسلام با فطرت، فضیلت حماسه و عرفان، عارفان حماسهساز و حماسهسازان عارف.
جانها فدای دین
کتاب «جانها فدای دین» ویرایش سه سخنرانی مرحوم آیتالله مصباح در محرم ۱۳۸۳ شمسی است که توسط حجتالاسلام مهدی نادریقمی تدوین شده است. در این کتاب، تحلیل انسانساز و الهامبخشی از واقعه عاشورا میخوانید؛ تحلیلی که ابتدا با ذکر روایتی از امام صادق (ع) و پنج وصیت مهم پیامبر عظیمالشأن (ص) به امیرالمؤمنین (ع) شروع میشود.
پرهیز از دروغ، دوری از خیانت، خوف از خدا و گریه از خشیت الهی چهار وصیت اول پیامبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) است و پنجمین وصیت، وصیتی است که عنوان کتاب را در بر گرفته و تحلیل میشود: یاعلی! سفارش پنجم من به تو این است که مالت را و خونت را در راه دینت نثار کنی. در ادامه حضرت علامه دو پرسش طرح میکنند و به آن پاسخ میدهند. یکی اینکه چگونه خون امام حسین (ع) اسلام را بیمه کرد؟ و دیگر اینکه آیا اصولاً جایز است کسانی جان خود را به خطر اندازند و خود و خانواده خود را به کشتن دهند برای بقای دین؟ همچنین یک تحلیل غلط و شاید بعضاً رایج درباره قیام اباعبدالله (ع) مبنی بر اینکه حضرت به اعتماد نامههای کوفیان به سمت کوفه حرکت کردهاند و اگر میدانستند در این راه شهید میشوند، تقیه میکردند و راه برادر را در پیش میگرفتند، طرح و نقد شده و دیدگاه صحیح از زبان علامه مصباح نقل میشود.