آذر ماه در هر سال یادآور رشادت نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا) در دفاع مقدس است. این ایام در سال جاری مصادف با سفر بین اقیانوسی ناوگروه ۸۶ نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران شده است. این ناوگروه متشکل از ناو رزمی دنا ساخت ایران و ناوبندر مکران میباشد که آن هم در ایران توسعه یافته است.
نیروی دریایی ارتش در آغازین ماههای تهاجم همهجانبه رژیم بعث عراق، کار نیروی دریایی آن را یکسره کرد، به نحوی که تا پایان جنگ امکان هیچ گونه اثرگذاری روی روند جنگ را نداشت. این اتفاق نقطه اوجی داشت که در هفتم آذر ماه ۱۳۵۹ یعنی کمی بیش از دو ماه از آغاز جنگ بود که در آن مرحله آخر عملیات مروارید به انجام رسید. در مجموع در سلسلهعملیاتهایی که به مروارید ختم شد، دوسوم ناوگان نیروی دریایی عراق از بین رفت و تعدادی هم آسیب دید. این جدا از ساقط شدن چندین هواپیما و از کار افتادن دو سکوی نفتی و نظامی البکر و الأمیه متعلق به عراق بود. در سمت خودی هم فقط ناوچه (قایق موشکانداز) پیکان توسط دشمن غرق شده و تعدادی از خدمه آن به شهادت رسیدند.
تا واپسین روزهای جنگ نیروی دریایی ارتش سیادت مناسبی بر خلیجفارس داشت، اما از ماهها قبل از آن قدرتهای فرامنطقهای وارد خلیجفارس شده و قصد تأثیرگذاری بر روند جنگ داشتند. این مسئله به درگیری مستقیم نیروی دریایی ارتش با ناوگان امریکا در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ ختم شد که در آن اختلاف سطح فناوری فروختهشده به رژیم شاه که دارای عقبه بومی نبود با سطح فناوری امریکا سبب شد از نیروی دریایی یک ناوچه جوشن از رده مشابه پیکان و یک ناوشکن (ناو محافظ) به نام سهند غرق و ناوشکن دیگر به نام سبلان آسیب جدی ببیند. نکته جالب این است که با وجود عدمکارایی سامانههای موشکی و راداری شناورهای مذکور در برابر امریکا، در خاطرات یکی از خدمه ناوچه جوشن آمده است که یک دستگاه ارتباطی که توسط متخصصان الکترونیک نیروی دریایی در همان سالهای جنگ ساخته و روی این شناور نصب شده بود، قادر به کار در حضور جنگ الکترونیک امریکاییها بود و ارتباط با مرکز فرماندهی از طریق آن ممکن شد. این نکته به ظاهر کوچک ارزش و اهمیت بومیسازی تجهیزات حساس مانند رادارها، موشکها و جنگ الکترونیک و مخابرات را نشان میدهد.
عصر بازسازی
با پایان جنگ تحمیلی نیروی دریایی ارتش وارد روزگار بازسازی توان خود شد. فرصت محدودی برای خرید از خارج فراهم شد که انتخاب فرماندهان و تصمیمگیران بین خرید ناوشکن و زیردریایی بر مورد دوم قرار گرفت و سه فروند زیردریایی دیزل الکتریککیلو (Kilo) از روسیه پس از فروپاشی شوروی خریداری شد که در شماره ۶۵۴۳ روزنامه جوان به آن پرداخته شده است. ارزش راهبردی این انتخاب در سالهای بعد آشکار شد، به طوری که هنوز پس از گذشت بیش از سه دهه هیچ یک از کشورهای حاشیه خلیجفارس توسط دوشندگان شیرشان دارای زیردریایی نشدهاند، اما توان زیرسطحی ایران تغییردهنده موازنه قوا شد. در عرصه شناورهای سطحی، اما نیروی دریایی ارتش دست بر زانوی خود گذاشت و تصمیم به بازسازی ناو آسیبدیده سبلان گرفت. این شناور دچار آسیب بزرگی در ناحیه بدنه و سازه در اثر برخورد موشک دشمن شده بود. متخصصان این نیرو با اعتماد به توان خود و امید به یاری خداوند این کار را که در آن برهه کاری بزرگ محسوب میشد، به انجام رساندند و این شناور را به رده عملیاتی بازگرداندند. در آسیبدیدگی شدید سبلان بیش از ۳۰ درصد بدنه آن آسیب دید و پس از اتمام کار بازسازی و بهینهسازی و نصب تجهیزات جدید، حدود ۵۰ درصد از نظر تجهیزاتی نسبت به سایر نمونههای کلاس الوند (همرده با خودش) تغییر کرده بود.
در ابتدای دهه ۱۳۷۰ ایران از فرصت همکاریهای خارجی استفاده وافری برد و اقلام مختلفی را از کشورهای مختلف خریداری کرد ولی با برنامه بومیسازی آنها. موشکهای ضدکشتی کروز با طراحی جدید از چین و برخی اقلام مخابراتی و راداری هم تهیه و سبلان اولین شناور نظامی ایران شد که به تجهیزات و موشکهای جدید مجهز شد. در دهه ۱۹۹۰ میلادی مصادف با دهه ۱۳۷۰ شمسی نیروی دریایی امریکا موشکهای کروز سی-۸۰۲ چین را پس از موشکهای کروز مافوق صوت روسی، بزرگترین خطر برای خود محسوب و احتمال اصابت آنها را بیش از ۸۰ درصد ارزیابی میکرد. تجهیز شناورهای ایرانی به این موشک و نمونه بومی آن یعنی نور، به سرعت گسترش یافت و همه شناورهای رزمی همرده با سبلان شامل الوند و البرز و اکثر ناوچههای باقی مانده از کلاس پیکان به این نوع موشک مجهز شدند.
پروژه موج.
اما در این برهه فرماندهی کل قوا، کمکم این نیرو را به سمت پذیرش نقش راهبردی هدایت کردند، به طوری که طی بازدیدی از دستاوردهای حاصلشده در نیروی دریایی در میانه دهه ۱۳۷۰ درخواست ساخت ناوشکن موشکانداز و مجهز به عرشه بالگرد را دادند. این گفته به یک برنامه مدون برای ساخت بومی شناورهای همرده با سبلان تحت عنوان پروژه موج تبدیل شد. کمی قبل از آن نیروی دریایی ارتش در شمال کشور، ناوچه موشکاندازی تحت پروژه سینا ساخته بود که از رده مشابه پیکان بود و نام آن هم به یاد ناوچه قهرمان پیکان به همین نام گذاشته شد. در نتیجه تجربه بازسازی و سپس ارتقای ناو سبلان و سایر ناوها و ناوچهها و نیز ساخت از صفر تا صد سازه و بدنه ناوچه پیکان جدید پیش از اقدام به شروع پروژه موج در نداجا وجود داشت. پروژه موج در سال ۱۳۷۶ آغاز و اولین محصول آن به نام جماران در بهمن سال ۱۳۸۸ و با حضور امام خامنهای، فرماندهی کل قوا به صورت عملیاتی تحویل ناوگان جنوب نداجا شد. جماران نسبت به ناوهای مبنای طراحی آن یعنی رده الوند قابلیت حمل بالگرد و موشک پدافند هوایی را علاوه بر موشک کروز ضدکشتی به دست آورده بود. به خواست امام خامنهای قرار شد هر محصول بعدی پروژه موج نسبت به قبلی ارتقا یابد و بهبودهایی داشته باشد. در نتیجه محصول دوم به نام دماوند که در اسفند ۱۳۹۳ تحویل ناوگان شمال شد، دارای برخی تجهیزات بهروزتر بود که وجه شاخص آن رادار آرایه فازی عصر بود که در شماره ۶۵۳۱ روزنامه جوان به آن پرداخته شده است. متأسفانه این ناو به دلیل بروز یک سانحه در بندرانزلی به شدت آسیب دید و از بین رفت. سومین ناو تحویلشده از پروژه موج که دومین مورد تحویلی در ناوگان جنوب بود، به نام سهند و با بهبود در طراحی بیرونی بدنه ساخته و در آذر ۱۳۹۷ تحویل شد. این بهبودها سبب کاهش مسافت کشف شدن توسط دشمن به یکششم نسبت به جماران شد. یک تغییر مهم در سهند، تجهیز به سامانه دفاع نقطهای توپخانهای به نام کمند بود که کار مقابله با موشکهای مهاجم را بر عهده دارد. همچنین با بازطراحی بخشهای داخلی، ماندگاری این شناور در دریا نسبت به جماران به دو برابر افزایش یافت. سهند به همراه ناوبندر مکران اولین سفر شناورهای نظامی ایران به اقیانوس اطلس را در سال ۱۴۰۰ رقم زد. این ناوگروه در پی دعوت رسمی روسیه با طی مسافت بیش از ۴۵ هزارکیلومتر در ۱۳۳ روز از بندرعباس به بندر سنت پترزبورگ در آن کشور رفت و توان علمی و فنی متخصصان نداجا در ساخت شناور رزمی با قابلیت عملیاتی در محیط بسیار سخت و خشن اقیانوس را به همگان نشان داد. اعزام ناوگروه ۷۵ مورد تقدیر چندباره فرماندهی کل قوا در سخنان مختلف ایشان قرار گرفته و این مأموریت را باعث عزت کشور معرفی کردند.
اما در ادامه ساخت یک ناو رزمی دیگر از پروژه موج در ناوگان جنوب که به جای کارخانجات نداجا در وزارت دفاع ساخته شد، به نام دنا پیگیری شده و این ناو که از نظر طراحی ظاهری مشابه جماران و دماوند است، در خرداد ۱۴۰۰ به ناوگان جنوب تحویل شد. علت عدمتغییر طراحی این شناور این بود که ساخت آن قبل از سهند در وزارت دفاع آغاز شد، اما فرایند انتقال دانش فنی از نداجا به وزارت دفاع، برخی مشکلات بودجهای و تغییرات مقطعی اولویتها سبب شد ساخت دنا تا پس از سهند به طول بینجامد. در عوض در دنا ساختار سامانه رانش به کلی نسبت به جماران و دماوند تغییر کرده و آخرین دستاوردهای حوزه الکترونیک و مخابرات و رادار کنترل آتش و سونار در آن به کار گرفته شده است.
حالا پس از اولین مأموریت اقیانوسنوردی نیروی دریایی راهبردی ارتش در قالب ناوگروه ۷۵ در سال گذشته که ناو ایرانی سهند در کنار ناوبندر مکران اعزام شد، اینبار در ناوگروه ۸۶، ناو ایرانی دنا در کنار مکران از نهم مهر ماه به مأموریت حرکت به دور کره زمین اعزام شده است. این ناوگروه تا امروز در حرکت خود به سمت جنوب شرق آسیا در نقاط مختلفی حاضر و در ۲۲ آبان ماه وارد اندونزی شده است.
مشخصات ناو دنا
دنا حدود هزارو ۵۰۰ تن وزن جابهجایی نهایی، ۹۵ متر طول، ۱۱ متر عرض و ۲۰ متر ارتفاع کلی دارد و به سرعت بیشینه نزدیک ۳۰ گره دریایی میرسد. جعبه دنده (گیربکس) ترکیبی جدید ایرانی روی این شناور مورد استفاده قرار گرفته و سرعت دریانوردی بالاتر نسبت به جماران از ویژگیهای ناو دناست.
در سامانه رانش این ناو از چهار دستگاه موتور دیزل پرقدرت و بهینهشده بومی و دو مجموعه انتقال قدرت ترکیبی استفاده شده است که از نقاط قوت این شناور هنگام دریانوردی طولانی در دریاها و اقیانوسهای ناآرام محسوب میشود. در ناو دنا چند مولد برق در نقاط مختلف ناو نصب شده است تا امکان تأمین برق از نقاط مختلف فراهم شود تا اگر قسمتی از ناو مورد اصابت قرار گرفت، ادامه مأموریت ممکن باشد و از بخشهای دیگر انرژی مورد نیاز تأمین شود.
پروانههای ناوشکن دنا همانند سهند قابلیت تغییر زاویه دارند که برتری قابل ملاحظهای نسبت به نسل قبلی ساخته شده در ایران محسوب میشود. با تغییر زاویه این پروانهها، کشتی با سرعت بیشتری تغییر جهت میدهد. همچنین سامانه بوتراستر ساخت داخل قیمتی معادل یکدهم نمونه خارجی دارد که از دیگر تجهیزاتی است که در دنا هم مورد استفاده قرار گرفته و مانورپذیری بالاتری در زمان جدا شدن از اسکله به آن میدهد.
کنترل و فرماندهی بهبودیافته
یکی از جنبههای پیشرفت دنا نسبت به سهند و طبیعتاً نسبت به جماران، بهبود سامانههای کنترل و فرماندهی در آن است که سبب بهبود قابلیت آن در تهاجم و دفاع شده است. سامانههای حفاظت از خود شامل اخلاگرها و فریبدهندهها در دنا قویتر شده و از کنترل آتش دقیقتر و کارآمدتری از نظر حجم درگیری قابل اجرا برخوردار است. همانطور که اتاق عملیات سهند و جماران باهم قابل مقایسه نیستند، در دنا نیز از پیشرفتهترین تجهیزات در اتاق عملیات برای سهولت کار افسران استفاده شده است.
سامانه مخابراتی امن و یکپارچه، سامانههای الکترواپتیکی پایدارشده، رادار کنترل آتش ثامن با قابلیت افزایش یافته ضدجنگ الکترونیک، سونار زیرآبی جدید ساخت وزارت دفاع با برد و دقت بالا از دیگر تجهیزات نصبشده در دناست که یا در جماران نصب نشده یا نمونههای اولیه آنها مورد استفاده بوده است.
بهکارگیری سامانههای پیشرفته مدیریتی و بالاتر رفتن تعداد سامانههای دارای عملکرد خودکار سبب سهولت کاربری، سرعت در اجرای عملیاتها ضمن دقت در هدفگیری و هدایت تسلیحات در دنا شده است. سامانه مدیریت نبرد و چند سامانه جنگ الکترونیک مختلف در دنا از جمله تفاوتهای این ناو با جماران هستند. این قابلیتهای جدید در یک دهه اخیر حاصل شده و در نتیجه روی دنا مورد استفاده قرار میگیرد.
اپتیک و رادار
تجهیزات الکترواپتیکی مختلفی روی دنا مورد استفاده قرار گرفته است. در این زمینه صنعت دفاعی کشور امروزه به برد بسیار بالا و قدرت تفکیک عالی دست یافته است. نمونههایی با برد ۱۵۰ تا ۳۰۰کیلومتر علیه اهداف هوایی بسته به شرایط نزدیکشونده یا دورشونده بودن در بین محصولات ساخت داخل ارائه شده است. امروزه سامانههای کنترل آتش اپتیکی ساخت داخل کاملاً خود را اثبات کردهاند و به صورت عملیاتی در کنار تسلیحات مختلف مورد استفاده قرار دارند. این سامانهها در نمونه دریایی برای شرایط محیطی سخت و رطوبت زیاد طراحی شدهاند و از زیرسامانههای تثبیتکننده و متعادلکننده، گرمایش و سرمایش و کنترل رایانهای تصاویر برخوردار هستند. قابلیت ردگیری اهداف با استفاده از چند الگوریتم پیشرفته و توان تحلیل تصویر از دیگر ویژگیهای این سامانههای ساخت داخل است. همچنین توانایی تشخیص خودکار اهداف تعریفشده برای سامانه و سنجش نحوه وضعیت آن نسبت به ناو، درجه مطلوبی از هوشمندی را برای این سامانه به همراه دارد و با اجرای خودکار برنامههای مراقبت و شناسایی پیرامون، آمادگی دفاعی شناور را در مقابل تهدیدات خصوصاً در شرایط جنگ الکترونیک سنگین دشمن میافزاید.
رادارهای جستوجوی سطحی ساخت داخل با قابلیت کشف و ردگیری بیش از ۱۰۰ هدف که در باندهای فرکانسی مختلف ایکس و اس ساخته شده و بردها و عملکردهای مختلفی دارند روی دکل اصلی ناو رزمی دنا نصب شدهاند.
سامانه کنترل آتش ناو دنا کاملاً ایرانی است و قابلیت مقابله با جنگ الکترونیک را در سطح بالایی دارد. این سامانه کنترل آتش با نام ثامن قابلیت کشف و ردیابی اهداف سطحی و هوایی را به طور همزمان و نیز به صورت پسیو یا غیرفعال دارد. متخصصان کشورمان امروزه به قابلیت طراحی و تولید انواع سونارها هم رسیدهاند که سونار فعال، غیرفعال، یدکشونده و سونارهای پهلونگر که برای تصویربرداری زیرآبی در کنار بدنه ناوشکن نصب میشود، از جمله این تجهیزات مهم و مؤثر برای کشف تهدیدات زیرآبی هستند. برخی از انواع این سونارها روی ناو دنا نیز به کارگرفته شده است. یکی دیگر از تجهیزات بسیار مهم برای شناورهای رزمی سامانه الینت (ELINT) است که وظیفه جستوجو و پایش محیط و مراقبت لحظهای از وضعیت تمامی سیگنالهای اطراف را به صورت خودکار دارد. انواعی از این سامانه ساخت داخل روی شناورهای نیروی دریایی ارتش از جمله ناوهای دنا و سهند مشاهده شده است.
جدیدترین نمونه سامانههای مخابرات امن با رمزکنندههای ایرانی هم از جمله تجهیزات ساخت جدید است که روی دنا به کار رفته است. مخابرات امن یکپارچه ساخت داخل میتواند در تمامی باندها و فرکانسها چه به صورت صدا و چه دیتا کاملاً رمز شده کار ارسال و دریافت را انجام دهد. همچنین قابلیت پنهانسازی دادههای خاص به صورت رمز شده در قالب سایر دادهها همچون صدا و تصویر نیز از جمله توانمندیهای سامانههای جدید مخابراتی ساخت داخل است.
تسلیحات دنا
در حال حاضر آرایش تسلیحاتی ناو دنا به طور کلی تفاوت خاصی با ناوهای جماران و سهند ندارد. چهار پرتابگر موشک کروز ضدکشتی، دو پرتابگر موشک پدافند هوایی، دو پرتابگر سه تایی اژدر، یک قبضه توپ فجر ۲۷ در سینه ناو و یک توپ ۴۰ میلیمتری فتح ۴۰ در عقب و چهار توپ ۲۳ میلیمتری تکلوله تسلیحات اصلی این شناور را تشکیل میدهند که در ادامه معرفی میشوند.
موشکهای کروز ضدکشتی که تاکنون روی شناورهای بزرگ دریایی ایران عملیاتی شدهاند، شامل نور و قادر و قدیر هستند که بردهایی بین ۱۲۰ تا ۳۰۰کیلومتر، سرعت بیش از ۶/۰ ماخ (بیش از ۷۳۰کیلومتر بر ساعت) و دستکم ۱۷۵کیلوگرم مواد منجره در سرجنگی دارند. این موشکها با یک موتور راکتی اولیه سوخت جامد سرعت گرفته و با جدا شدن آن با موتور توربوجت به مسیر خود ادامه میدهند و در فواصل نزدیک هدف ارتفاع خود را به چند متری سطح آب میرسانند. در نمونههای جدید یعنی موشک قدیر، سامانههای ناوبری پیشرفته، رادار جدید و مقاومت بالاتر در برابر جنگ الکترونیک به قابلیتهای این سلاح افزوده شده است. با توجه به پرتابگر موشکهای پدافند هوایی مشاهده شده روی دنا، این موشکها از نوع استاندارد یا انواع بهبودیافته داخلی آن یعنی فجر/ حراب/ عد هستند. از جمله مشخصات نمونه پایه موشک استاندارد میتوان به طول ۴۱/۴ متر، قطر ۳/۳۴ سانتیمتر، دهانه بال ۰۸/۱، جرم ۴۹۵کیلوگرم، برد تا ۳۷کیلومتر، ارتفاع پروازی تا حدود ۱۹ هزارمتر و سرعت دو برابر سرعت صوت (نزدیک ۷۰۰ متر بر ثانیه) اشاره کرد. هدایت این موشک از نوع راداری نیمهفعال است که در آن گیرندهای در دماغه، امواج بازتابیافته از هدف را که توسط رادار خودی ارسال شده دریافت کرده و موشک با آشیانهیابی امواج به سمت هدف هدایت میشود.
این موشک سوخت جامد که دارای سرجنگی ۶۲کیلوگرمی و فیوز مجاورتی است، در سالهای دهه ۷۰ شمسی بازسازی شده و فجر نام گرفت. بهبود برخی سامانههای راداری از جمله توانمندی بالاتر در قفل روی هدف، امکان فعالیت در فضای آلوده به جنگ الکترونیک و حتی توانایی آشیانهیابی و حمله به منبع جنگ الکترونیک دشمن موجب شکل گرفتن موشک محراب و رعد بر پایه موشکهای استاندارد/ فجر شد.
از دیگر تسلیحات ناو دنا یک پرتابگر سه فروندی اژدر در هر یک از دو سمت ناو است که در محلی مشابه ناو جماران نصب شده است. این اژدرها که قطر ۳۲۴ میلیمتری دارند برای جنگهای ضدزیرسطحی، سلاح اصلی ناوشکنهای ایرانی است. از این اژدرها میتوان برای انهدام اهداف سطحی نیز استفاده کرد. این اژدرها نیز ساخت صنایع داخلی هستند و در سالهای اخیر مورد بهسازیهای مختلفی قرار گرفتهاند. یک قبضه توپ ۷۶ میلیمتری تمام خودکار فجر ۲۷ در سینه ناو (قسمت جلوی شناور) با میزان آتش ۱۲۰ گلوله در دقیقه نصب شده است. این توپ با بیشینه برد ۱۷کیلومتر، برد ۱۲کیلومتر بر ضداهداف سطحی و ۷کیلومتر بر ضداهداف هوایی هم اکنون در کشورهای مختلف دنیا از جمله امریکا استفاده میشود. توپ ۴۰ میلیمتری فتح ۴۰ با میزان شلیک ۳۰۰ گلوله بر دقیقه، برد مؤثر ۴ هزارمتر علیه اهداف هوایی و ۶ هزار متر علیه اهداف دریایی و زمینی و برد نهایی ۱۲کیلومتر سلاح دیگر مشاهده شده روی ناو دناست که در پاشنه یا انتهای ناو و در جلوی محل فرود بالگرد نصب شده است.
پس از دنا برای ناوگان جنوب، ناو اطلاعاتی طلائیه که در مرحله نصب تجهیزات است آماده خواهد شد و در ادامه ناو تفتان از پروژه موج که کاسه (بخش پایین بدنه) آن فعلاً ساخته شده تحت تمرکز کاری قرار گرفته و به سرعت آماده خواهد شد. در ناوگان شمال هم فروند جدید ناو دماوند در حال ساخت است. دو ناو تفتان و دماوند به موشکهای عمودپرتاب پدافند هوایی و رادار پیشرفته آرایه فازی چشم عقاب هم مجهز خواهند شد که در شماره ۶۵۳۱ روزنامه جوان به این رادار پرداخته شد. در طرحهای آتی نداجا هم شکل بدنه شناورهای رزمی به کلی تغییر میکند و مطابق طرحهای پیشرفته خواهد شد. علاوه بر اینکه هزینه ساخت داخلی شناورهای رزمی در این ردههای فعلی بین یکپنجم تا یکچهارم نمونه مشابه خارجی است، هزینه تعمیر و نگهداری دوره عمر محصولات ساخت داخل نیز بسیار کمتر بوده و همچنین با ادامه داشتن جریان ساخت داخلی تجهیزات و تسلیحات، هزینه بهروزرسانی و بهسازی شناور هم در دوره عمر توسط صنایع داخلی بسیار کمتر از اجرای این کار توسط پیمانکاران خارجی است.
از جهت حفظ اسرار نظامی و ناشناخته ماندن جزئیات تجهیزات خصوصاً در زمینه رادار، مخابرات، جنگ الکترونیک و تسلیحات موشکی هم ساخت داخلی این اقلام، بالاترین تضمین را در جهت حفاظت از اطلاعات فراهم میکند. به علاوه رسیدن صنعت دفاعی در هر زمینهای به بلوغ کافی سبب ایجاد فضای صادرات محصولات نیز میشود که خصوصاً برای کشورمان از ارزش بالایی برخوردار است.