تولید بار اول اقلام راهبردی علاوه بر کاهش ارزبری و صرفه‌جویی ارزی، در بخش‌های مهم زنجیره ارزش نفت و گاز نظیر پالایشگاه‌ها یا پتروشیمی‌ها نیز ایران را به توانمندی بسیار بالایی رسانده است؛ تا جایی که اکنون در بخش تجهیزات و خدمات فنی‌مهندسی صنعت پالایشگاهی، به مرحله صادرات رسیده ایم و اخیرا نیز در راستای همین صادرات تجهیزات، سهامدار پالایشگاه‌های فراسرزمینی در ونزوئلا، سوریه و ازبکستان شده‌ایم و از این طریق فروش نفت ایران نیز به دلیل استفاده از تجهیزات پالایشی ایرانی در پالایشگاه‌های مذکور، افزایش یافته است. در زمینه کاتالیست‌ها نیز اخیرا کاتالیست‌های ایرانی که پس از تحریم صنعت پتروشیمی ایران، تولید بارِ اول داشته است، به پتروشیمی‌های روسیه صادر و جایگزین کاتالیست‌های اروپایی شده است که از ابتدای سال، صنعت پتروشیمی روسیه را تحریم کردند.
اهمیت سیاست تولید بار اول به خصوص در صنعت نفت و گاز کشور و تجربه‌های موفق پیشین، الگوبرداری از این سیاست مهم و صنعتی برای افزایش توانایی توسعه زنجیره ارزش و امکان تهیه بخشی از نیاز صنعت نفت و گاز دنیا را بیش از پیش عیان کرده است و نه فقط صنعت نفت و گاز، بلکه صنایع دیگر کشور نیز باید به سرعت به این سمت حرکت کنند و به تامین مالی تولید بار اول تجهیزات راهبردی زنجیره ارزش صنعت خود بپردازند.
سیاست «تولید بارِ اول» که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و با هدف مقابله با تحریم‌های عدم فروش تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنایع طراحی و تدوین شده است، رویکردی جدید است که زمینه را برای ورود جدی و بیش از پیش دانش‌بنیان‌ها به حوزه صنایع بزرگ کشور فراهم می‌کند.
تحریم‌های اقتصادی که به طور مستقیم صنایع بزرگ ایران را هدف گرفته، از یک دهه گذشته وارد فاز جدیدی شده است و هر روز نیز شدیدتر می شود. در چنین شرایطی نیاز به برنامه ریزی برای برخورد و مواجهه متفاوت با این تحریم‌ها بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. از این رو، راهبردی جدید به پشتوانه شرکت‌های دانش‌بنیان و توانمند داخلی برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها در پیش گرفته شده است. این مواجهه هدفمند و متقابل با تحریم‌های عدم فروش تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنایع کشور، زیرنظر معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور طی سال‌های اخیر تحت عنوان سیاست تولید بار اول شکل گرفت؛ سیاست جدیدی که برای دانش‌بنیان شدن صنایع بزرگ و با رویکرد ارتباط موثر بین صنعت و شرکت‌های توانمند دانش‌بنیان داخلی ذیل کارگروه تولید بار اول طراحی شد و به صورت هدفمند تولید بار اول تجهیزات و اقلام استراتژیک و راهبردی صنایع مختلف کشور را در پیش گرفت.
این سیاست مهم در زمینه بومی‌سازی اقلام راهبردی صنایع مختلف در ماده ۱۰ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، علاوه بر به حداقل رساندن اثر تحریم‌های غرب بر علیه ایران، موجب شد که کشور با این رویکرد مواجهه فعالانه با تحریم‌ها، در صنایع مختلف از جمله صنعت پالایشگاهی و تجهیزات فرآیندی این صنعت و همچنین صنعت پتروشیمی و کاتالیست‌های موجود در این صنعت به خودکفایی و بومی‌سازی اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز بپردازد و صنعت نفت و گاز کشور به سمت دانش‌بنیان شدن حرکت کند.
علاوه بر این طی ماه‌های اخیر به پشتوانه تولید بار اول و بومی‌سازی این اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز کشور، ایران توانسته است به صادرکننده این اقلام به کشورهای مختلف تبدیل شود. در ماه‌های اخیر جواد اوجی وزیر نفت با اشاره به توانمندی متخصصان داخلی در بازسازی پالایشگاه‌های نیمه فعال کشورهای همسو، از صادرات تجهیزات و خدمات فنی مهندسی ایرانی به پالایشگاه‌های فراسرزمینی جدید ایران در ونزوئلا و سوریه خبر داد که موجب بهبود فروش نفت کشور نیز شده است. همچنین صادرات کاتالیست‌های ایرانی به پتروشیمی‌های روسیه نیز دیگر دستاورد مهم تولید بار اول و بومی‌سازی اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز کشور بود که موجب افزایش ارزآوری و همچنین بازارسازی جدید برای محصولات دانش‌بنیان تولیدی برای بار اول در کشورهای مختلف دنیا شد.
در رابطه با قانون جهش تولید و بهره مندی از توانمندی شرکت های دانش بنیان در مقابله با تحریم ها و پیشبرد اهداف کلان کشور با حسین علی حاجی دلیگانی عضو هیات رئیسه و عضو کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی به گفتوگو پرداختیم. وی به خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا گفت: اهمیت دانش بنیان ها به حدی است که مقام معظم رهبری امسال را تحت همین عنوان نامگذاری کردند و از طرفی مجلس با تسریع قانون جهش تولید دانش بنیان اهمیت موضوع را برای کشور به اثبات رساند.
حاجی دلیگانی با تاکید بر لزوم توجه بیشتر بر دانش بنیان کردن صنعت نفت و گاز کشور، اظهار داشت: با توجه به وجود برخی محدودیت ها برای برخی فعالیت های ضروری در کشور، اکنون تنها راه برون‌رفت از تحریم ممنوعیت فروش اقلام راهبردی زنجیره ارزش صنایع، شرکت های دانش بنیان هستند.
وی ادامه داد: موسسات دانش بنیان با استفاده از روش های مبتنی بر علم و عملیاتی کردن آن به دنبال راه های برون رفت از تحریم هستند که این موضوع به این معناست که بیش از پیش باید این صنعت مورد توجه قرار گیرد. در این میان نقش معاونت علمی، فناوری و دانش بنیان ریاست جمهوری در تحقق و موفقیت بومی سازی و تولید بار اول تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنایع مختلف بسیار بالا است زیرا توانمندی شرکت های دانش بنیان را این نهاد بهتر از هر جای دیگر شناسایی کرده است.
عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس با بیان اینکه تحریم فروش تجهیزات و اقلام راهبردی یکی از ابزارهای غرب برای ضربه زدن به صنعت نفت و گاز محسوب می شود، گفت: گرچه تحریم و ممنوعیت فروش تجهیزات و اقلام راهبردی، هزینه های تولید در کشور را افزایش داد، اما دولت سیزدهم خنثی کردن تحریم های حوزه نفت و گاز را یکی از اولویت های جدی خود قرار داده و در این زمینه به موفقیت های زیادی نیز دست یافته است.
برنامه تولید بارِ اول
برنامه تولید بار اول کالاهای فناورانه در قالب ماده ۱۰ قانون جهش تولید دانش بنیان به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسیده است. همچنین آیین نامه اجرایی آن در دولت تصویب و ابلاغ شده است.
سورنا ستاری اولین معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در دولت سیزدهم در مرداد ماه امسال در خصوص شکل‌گیری کارگروه تولید بار اول محصولات فناورانه و تصویب این برنامه در قانون جهش تولید دانش بنیان گفته بود که، این کارگروه به منظور مقابله با تحریم‌های حوزه محصولات فناورانه، با عضویت نمایندگان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت صنعت، معدن و تجارت، در شهریور ۱۳۹۸ تشکیل شده است، در صورت تأیید کارگروه فوق الذکر، برای عقد قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور تولید بار اول اقلام فناورانه تحریمی و راهبردی، الزامی به برگزاری مناقصه نیست و معامله مورد نظر بدون انجام تشریفات قانون و مقررات برگزاری مناقصات قابل انجام است. سقف هر قرارداد برای حوزه انرژی ۵هزار میلیارد ریال و برای سایر حوزه‌ها ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال است.
به گفته وی، تعداد طرح های دریافت شده در این کارگروه طی سه سال گذشته از زمان تشکیل این کارگروه، ۱۹۳ طرح است که از بیش از ۷۰ دستگاه دولتی و حاکمیتی، توسط دبیرخانه کارگروه تولید بار اول دریافت شده و برای ۹۹ مورد از آنها مجوز ترک تشریفات قانون و مقررات برگزاری مناقصات از طرف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری صادر شده است. ارزش طرح‌های تایید شده معادل ۸۴ میلیون دلار است که تا کنون ۵۳ مورد از آن (به ارزش ۳۵ میلیون دلار) به عقد قرارداد منجر شده و پیگیری عقد قرارداد موارد باقی‌مانده نیز توسط دبیرخانه تولید بار اول در حال انجام است. همچنین بر اساس برآوردهای انجام شده در صورت موفقیت طرح‌های مذکور، سالانه بیش از ۴۵۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی حاصل از عدم واردات اقلام بومی‌سازی شده، برای کشور حاصل می شود.
شیوه درخواست مجوز از این کارگروه به این ترتیب است که در صورت درخواست انعقاد قرارداد تولید بار اول، لازم است نامه تقاضا از سوی بالاترین مقام دستگاه اجرایی (مدیران عامل یا رؤسای هیات مدیره شرکت‌ها و همچنین رؤسای موسسات و سازمان‌هایی که طرف قرارداد با شرکت دانش بنیان هستند) به دبیرخانه تولید بار اول معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ارسال شود.
