ایران سریع‌ترین سرعت کاهش نرخ باروری در تاریخ جهان را به خود اختصاص داده است. کشورمان با سرعت زیادی تنها در ۲۰ سال، میزان باروری خود را از شش فرزند به‌ازای هر زن به کمتر از دو فرزند رسانده است و ۱۵ سال است که جمعیت خود را جایگزین نمی‌کند!
«ملیندا گیتس» همسر «بیل گیتس» که تحت‌عنوان بنیاد خیریه خانوادگی «بنیاد بیل و ملیندا گیتس» سال‌هاست در حوزه ترویج کاهش جمعیت در دنیا فعالیت می‌کند، چندی پیش در توییتی نوشت: «سریع‌ترین کاهش نرخ فرزندآوری به ازای هر زن در تاریخ دنیا در ایران اتفاق افتاده است؛ جایی که بزرگ‌ترین کارخانه تولید وسایل پیشگیری از بارداری در جهان، در دهه ۹۰ در آن برپا شد!»
نرخ باروری کل ایران در سال ۶۰، ۸/ ۶ بود، اما این عدد در سال ۹۸ به ۷/ ۱ رسید. در سال ۹۸ کمترین میزان ولادت طی ۱۰ سال اخیر ثبت شد. نگاهی به داده‌های سازمان ثبت‌احوال کشور در سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد در این سال، یک میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۵ مورد تولد در کشور به ثبت رسیده است که در مقایسه با سال گذشته ۱۲درصد (۱۷۰ هزار مورد کمتر) و در مقایسه با سال ۱۳۹۳، ۲۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
ایران پیرترین جمعیت جهان خواهد شد
علاوه بر این طبق گزارش کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس در‌این‌باره طبق آخرین آمار سال ۱۳۹۸ بااحتساب مابه‌التفاوت رقم ۴/ ۱۴ در هزار برای نرخ موالید و ۵/۵ در هزار برای نرخ فوت در کشور (یعنی حدود ۱۴ ولادت و ۶ فوت به ازای هر هزار نفر جمعیت)، میزان رشد طبیعی جمعیت به رقم ۸۹/ ۰ درصد یعنی به پایین‌تر از یک درصد کاهش یافته است.
برای سال ۱۳۹۹ نیز با توجه به کاهش حدود ۴۰ هزار ولادت در شش ماهه نخست سال نسبت به مدت مشابه سال قبل، پیش‌بینی می‌شود نرخ رشد جمعیت امسال حتی از ۸/ ۰ درصد نیز کمتر شود که شیوع بیماری کرونا تشدید‌کننده آن نیز خواهد بود. تحلیل‌های داخلی و بین‌المللی از این حکایت دارد که در ۲۰ سال آینده ایران یکی از پیرترین کشور‌های جهان خواهد بود.
با این اوصاف کشور در آستانه ورود به بحران جمعیتی قرار دارد. بنابراین با عنایت به این آمار و ارقام و تحلیل‌ها، باید پیش از آنکه پنجره جمعیتی کشور بسته شود و دیگر نتوان برای چالش جمعیت تدبیری اندیشید فکری کرد.
تغییر نگرش مردم به سمت داشتن فرزندان بیشتر
بر‌اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سه موج صورت گرفته است، در سال ۱۳۸۲، ۷۴ درصد جامعه مورد پرسش، دو فرزندی را امری مطلوب تلقی کرده‌اند؛ ۱۱ درصد تک فرزندی و ۷/ ۱۰ درصد نیز سه فرزندی را مطلوب می‌دانند. با این حال در سال ۱۳۹۴ تمایل به دو فرزندی کاهش ۲۶ درصدی داشته و در مقابل تمایل به سه فرزندی و حتی ۴ فرزندی افزایش دو تا چهار برابری داشته است.
به‌عبارت دیگر ۴۲ درصد مردم در سال ۱۳۹۴ به داشتن سه فرزند و بیشتر تمایل داشته‌اند. این مسئله درخصوص تمایل به تک‌فرزندی نیز قابل‌ملاحظه است؛ به‌نحوی‌که در سال ۱۳۸۲، ۵/ ۱۱ درصد جامعه به تک‌فرزندی تمایل داشتند، اما در سال ۱۳۹۴ این میزان به ۲/ ۸ درصد کاهش یافته است.
در پیمایش ملی خانواده که در سال ۱۳۹۸ از سوی جهاد دانشگاهی واحد استان البرز از ۲۰۶ شهر انجام شده است نیز بیش از ۶۰ درصد مردم تمایل به داشتن حداقل سه فرزند دارند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت طی سال‌های گذشته فرهنگ‌سازی انجام گرفته در حوزه جمعیت به تغییر نگرش مردم منجر شده است، اما نگرانی از آینده تحصیلی و شغلی فرزندان، افزایش مشکلات اقتصادی با آمدن فرزند جدید، درآمد ناکافی و نداشتن مسکن مناسب از جمله عواملی است که موجب می‌شود تا خانواده‌ها از داشتن فرزندان بیشتر اجتناب ورزند. بنابراین سیاستگذاری در راستای حمایت از خانواده و تسهیل فرزندآوری به نوعی تحقق این مطالبه عمومی مردم در نظام حکمرانی است.
طرحی که به نتیجه نرسید
سیاست‌های کلی جمعیت و سیاست‌های کلی خانواده از جمله اسناد بالادستی هستند که بعد از تغییر سیاست‌های جمعیتی کشور و جایگزینی سیاست افزایش جمعیت به جای تحدید جمعیت تدوین و ابلاغ شد. جدای از این دستورالعمل‌های کلی جدی‌ترین دستورالعملی که قابلیت تبدیل به قوانین اجرایی را در حوزه جمعیت دارد، طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده است که در سال ۹۲ و در ۵۵ ماده توسط نمایندگان مجلس ارائه شد و موضوع افزایش جمعیت را با مشوق‌هایی برای ازدواج و فرزندآوری مورد تأکید قرار داده بود، اما این طرح بار مالی داشت و به همین خاطر نتوانست رأی موافق دولت را با خود همراه کند. به همین دلیل هم این طرح از سال ۹۲ تاکنون در کمیسیون‌های مختلف مجلس شورای اسلامی دست به دست شد، بی‌آنکه به نتیجه‌ای برسد.
هدف اصلی طرح جامع «جمعیت و تعالی خانواده» رسیدن به نرخ باروری ۵/ ۲ درصدی در رشد کمی جمعیت تا سال ۱۴۰۴ همراه با ارتقای کیفی جمعیت و تثبیت آن تا سال ۱۴۳۰ است؛ امری که بار‌ها مورد تأکید رهبرمعظم انقلاب و بخشی از سیاستگذاران جامعه قرار گرفته است.
راهکار مجلس یازدهم برای به ثمر رساندن طرح جمعیت
اما مجلس یازدهم نخستین طرحی را که اعلام وصول کرد، طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده بود. در جلسه روز ۱۲ آبان ماه هم نمایندگان مجلس شورای اسلامی با بررسی طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده طبق اصل ۸۵ قانون اساسی موافقت کردند.
اصل ۸۵ قانون اساسی می‌گوید: «سمت نمایندگی قائم به شخص است و قابل واگذاری به دیگری نیست. مجلس نمی‌تواند اختیار قانونگذاری را به شخص یا هیئتی واگذار کند، ولی در موارد ضروری می‌تواند اختیار وضع بعضی از قوانین را با رعایت اصل ۷۲ به کمیسیون‌های داخلی خود تفویض کند، در این صورت این قوانین در مدتی که مجلس تعیین می‌نماید، به صورت آزمایشی اجرا می‌شود و تصویب نهایی آن‌ها با مجلس خواهد بود.
همچنین مجلس شورای اسلامی می‌تواند تصویب دائمی اساسنامه سازمان‌ها، شرکت‌ها، مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت را با رعایت اصل ۷۲ به کمیسیون‌های ذیربط واگذار کند یا اجازه تصویب آن‌ها را به دولت بدهد. در این صورت مصوبات دولت نباید با اصول و احکام مذهب رسمی کشور یا قانون اساسی مغایرت داشته باشد، تشخیص این امر به ترتیب مذکور در اصل ۹۶ با شورای نگهبان است. علاوه بر این، مصوبات دولت نباید مخالف قوانین و مقررات عمومی کشور باشد و به منظور بررسی و اعلام عدم مغایرت آن‌ها با قوانین مزبور باید ضمن ابلاغ، برای اجرا به اطلاع رئیس مجلس شورای اسلامی برسد.»
حالا بناست کمیسیون مشترکی از کمیسیون‌های فرهنگی، بهداشت، اجتماعی، برنامه و بودجه، اقتصادی، کشاورزی، عمران و امنیت ملی و سیاست خارجی تشکیل شود تا به این طرح رسیدگی کند.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، طرح مذکور با نظر به عوامل اثرگذار در کاهش نرخ موالید درخصوص ساحت‌های «فرهنگ‌سازی و اقدامات ترویجی، آموزشی، پژوهشی و تبلیغی»، «خدمات حوزه سلامت و بهداشت»، «تسهیلات بیمه‌ای»، «تسهیلات آموزشی»، «تسهیلات استخدامی و اشتغال»، «تسهیلات معیشتی و رفاهی» و «پیش‌بینی بار مالی و ضمانت اجرا» دارای پیشنهاد‌هایی شفاف، کارآمد و اثرگذار است.
نظر کارشناس
طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده ضمانت اجرایی دارد
نمایندگان مجلس شورای اسلامی با رأی قاطع به اصل هشتاد و پنجمی شدن طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده اختیار صحن را به کمیسیون مشترکی متشکل از کمیسیون‌های تخصصی مجلس تفویض کردند تا حمایت از خانواده ایرانی در امر فرزندآوری تسریع شود. در این طرح مقرر شده است که از بیمه درمانی زوج‌های نابارور، ارائه خدمات و تسهیلات به زنان شاغل، ارائه بسته‌های حمایتی، بهداشتی و تغذیه‌ای به مادران و کودکان، فرصت تحصیلی به مادران دانشجو، کمک حمایت معیشتی به خانواده‌ها، ارائه خدمات مستمر درمانی به زنان باردار صورت گیرد. از دیگر نقاط قوت طرح، بخش ضمانت اجرایی است که مانع اجرایی نشدن این قانون پس از تصویب می‌شود تا به سرنوشت قانون تسهیل ازدواج منجر نشود. بلافاصله پس از مصوبه صحن، فرآیند شکل‌گیری کمیسیون مشترک شروع شد و نمایندگان عضو کمیسیون مشترک مشخص شدند تا در اسرع وقت این طرح در کمیسیون مشترک تصویب شود و تمایل خانواده ایرانی برای فرزندآوری با ارائه خدمات تسهیل گردد.
فاطمه قاسم‌پور
رئیس فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی
طرح جوانی جمعیت، حمایت از مادران شاغل را در دستور کار خود قرار داده است
حتی سازمان بهداشت جهانی که چند سال پیش سیاست کنترل جمعیت را برای ایران بیان کرد، اکنون هشدار داده که جمعیت ایران به سمت کهنسالی می‌رود و باید فکری به حال آن شود. طبق آمار‌های مجامع بین‌المللی، ایران سریع‌ترین افت نرخ رشد جمعیت را دارد. پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی آن است که در سال ۲۱۰۰ جمعیت ایران در یک سناریو به ۳۰ میلیون نفر می‌رسد که ۵۰ درصد آن‌ها سالمند هستند، یعنی در آینده نزدیک جمهوری اسلامی در عرصه ژئوپلتیک جهان جایگاهی ندارد و طی ۲۰ سال آینده پیرترین کشور جهان خواهیم بود. اگر ما به فکر نباشیم تا چند سال آینده باید دولت تنهایی را ایجاد کنیم. پنج تا ۱۰ سال آینده فرصت طلایی است تا فکری به حال رشد جمعیت کنیم و باید از این فرصت استفاده کرد. کشور‌های دیگر همه برای رشد جمعیت برنامه دارند ما هم باید به فکر باشیم. در این طرح از مادران شاغل برای فرزندآوری حمایت شده و در آن بحث مرخصی زایمان، مرخصی شیردهی و ایجاد مهد‌های کودک در ارگان‌ها برای رفاه حال مادران شاغل و تسهیلاتی برای خانم‌های دانشجو در نظر گرفته شده است. همچنین پیش‌بینی شده که حقوق خانواده‌های دارای چند فرزند افزایش یافته و به آن‌ها تنفس مالیاتی داده شود. در این طرح می‌خواهیم مشکلات را از جلوی پای زنان شاغل برداریم.
زهره الهیان
عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی
چند قدمی مانده به سیاه‌چاله پیری جمعیت برسیم
طبق پیمایش‌های انجام شده بالای ۶۰ درصد از مردم ایران خواستار سه فرزند هستند، اما امکان آن را ندارند. ما در این طرح می‌خواهیم از خانواده‌ها حمایت کنیم تا به آرزوی فرزندآوری برسند. این طرح به دنبال حمایت از زنان نابارور است که هزینه‌های آزمایش و درمان آن‌ها بالاست. همچنین تأمین پوشک بچه برای کارمند عادی هزینه سنگینی دارد؛ این طرح می‌خواهد از خانواده‌ها حمایت کند تا مشکلی برای فرزندآوری نداشته باشند. چند قدمی مانده به سیاه‌چاله پیری جمعیت برسیم. دوره باروری دهه شصتی‌ها در حال گذشتن است و ما باید مانعی که جلوی پای آن‌ها گذاشته‌ایم را برداریم. علاوه بر موضوع جمعیت موارد مهم دیگری در دستور کار مجلس شورای اسلامی است و نمی‌توان تنها وقت مجلس را برای طرح جمعیت گرفت. در این طرح برای تأمین منابع مالی به برنامه ششم توسعه استناد شده است. به دلیل قوانین موجود سقط جنین در کشور بالاست. آمار بین‌المللی می‌گوید در مقابل یک میلیون فوتی کرونا ۳۰ میلیون فوتی سقط جنین است که این آمار برای ایران نصف بوده؛ یعنی ۱۵برابر فوتی کرونا ما در ایران برای سقط جنین کشته می‌دهیم. ما در برابر جنین‌های سقط شده مسئول هستیم.
امیرحسین بانکی‌پورفرد
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی
