از جمله مهمترین مشکلات جامعه بحث اسراف و قناعت نداشتن است و میتوان گفت: بخشی از مشکلات اقتصادی مردم نیز همین اسراف است. دین مبین اسلام همواره اسراف و اسرافکنندگان را مورد مذمت قرار میدهد تا جایی که آنها را برادران شیاطین میخواند: «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً. إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً؛ هرگز اسراف و تبذیر نکنید. همانا اسرافکاران برادران شیطانها هستند و شیطان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس بود.»
اندکی تفکر کنیم میبینیم که واقعاً چقدر در زندگی اسراف میکنیم، چقدر در خوراک، پوشاک و خریدها اسراف میکنیم. چرا همیشه در اسراف ما باید در جهان حرف اول را بزنیم، در حالی که دین ما که دارای برنامهای کامل است در این باره ما را همواره از اسراف و زیادهروی در مصرف نهی میکند، چطور میشود که آن بیدین میفهمد و قناعت و درست مصرف کردن را برای خودش فرهنگ میداند، اما ما که ادعای مسلمانی داریم به این قضیه بیتوجه هستیم.
چشم و همچشمیها در زندگی از جمله مصادیق اسراف است که فقط به خاطر اینکه دیگری کاری انجام داده یا وسیلهای خریده یا به هر نحوی پلهای از ما بالاتر رفته و ما چشم دیدن آن را نداریم و میخواهیم هر جور شده ما هم داشته باشیم و این برتریخواهی گاهی با اسراف مواجه میشود. غافل از اینکه هر کس برای خودش زندگی میکند نه برای دیگران.
مدگرایی نیز مصداق دیگر اسراف است، به چه هدفی مبلمان، پردهها، وسایل منزل، لباسها و... را که مدتی از استفاده آن نگذشته تعویض میکنیم، فقط به خاطر اینکه از مد افتاده یا تکراری شده است. این رنگ نه رنگ دیگر این مدل نه مدل دیگر، چه تفاوتی میکند؟ آیا هدف انسان در زندگی تعویض رنگها و مدهاست؟ آیا انسانی که از تمام موجودات بالاتر است به این دنیا آمده تا رنگها را عوض کند؟
اشرافیگری و تجملگرایی منجر به اسراف در زندگی میشود که در اسلام هیچ جایگاهی ندارند. فاطمه زهرا (س) بهعنوان الگوی جامعه بشری دارای زندگی ساده و بدون تجملات و اسراف بود.
در کنار بحث اسراف که همواره در اسلام مورد مذمت قرار گرفته است، موضوع قناعت، خصلت و ویژگی ارزشمندی برای هر فرد مسلمان به شمار میآید. صرفهجویی به معنای درست مصرف کردن، بجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال و مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. در فرهنگ اسلامی صفت قناعت از صفات و فضایل اخلاقی است و از آن بهعنوان وسیلهای که سعادت ابدی انسان را در پی میآورد، یاد شده است. امام باقر (ع) دراینباره میفرمایند: «هرکس به آنچه خدا به او میدهد قناعت کند، غنیترین مردم است.» در حدیثی از امام صادق (ع) است که فرمودند: «هر کس در زندگی و معیشت خود جانب اعتدال را رعایت کند، من ابتلا نشدن به فقر را برای او تضمین میکنم.»
مقام معظم رهبری بارها بر این امر تأکید کرده و آن را از همه آحاد جامعه اعم از مردم و مسئولان مطالبه کردهاند. ایشان در این زمینه میفرمایند: «این حرکت (اصلاح الگوی مصرف)، گامی اساسی در روند پیشرفت و عدالت است؛ چراکه بیماری اسراف از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آسیبها و مشکلات گوناگونی به وجود آورده و آینده کشور را تهدید میکند.» ایشان در جایی دیگر میفرمایند: «قناعت کنید، از قناعت خجالت نکشید. بعضیها خیال میکنند قناعت مال آدمهای تهیدست و فقیر است و اگر آدم داشت، دیگر لازم نیست قناعت کند. نه، قناعت یعنی در حد لازم، در حد کفایت، انسان توقف کند.»
به طور کلی باید توجه داشت که قناعت، بخل ورزیدن یا مصرف نکردن نیست، قناعت آن است که انسان از امکانات خویش به صورت صحیح و با بهرهوری مناسب و رعایت الگوی مصرف توصیه شده در جامعه و مطابق دستورات اسلام استفاده و در این امور از زیادهروی و ریختوپاش اجتناب کند. قناعت راز آرامش زندگی است.