شايد تا سه چهار دهه پيش مبتلايان به بيماريهاي صعبالعلاجي همچون سرطان هيچ اميدي به بهبود خود نداشتند. در سه دهه اخير اما با گامهاي بلندي كه در عرصههاي گوناگون علم و فناوري به ويژه دانش پزشكي در كشورمان برداشته شده است، ايران نيز همپاي معدود كشورهاي پيشرفته دنيا توانسته در حيطه سلولهاي بنيادي قدم بردارد. حالا اميد به درمان بسياري از بيماريها با به كارگيري اين سلولهاي شفابخشي كه خداوند در وجود انسانها قرار داده تحولي را در درمان سختترين سرطانها بهوجود آورده است. اما يكسوي اين ماجرا دانش و توانايي متخصصان ما در به كارگيري و پيوند سلولهاي بنيادي است و سوي ديگر آن من و تويي هستيم كه ميتوانيم اين سلولها را در اختيار بيماران و پزشكان قرار دهيم تا حلقه اين اتفاق خوشايند تكميل شود.
نوشدارويي كه در خون من و توست
سلول بنيادي را ميتوان نام علمي اكسير زندگي يا نوشدارو دانست. دكتر مصطفي جمالي، مديركل نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون ايران در اينباره به «جوان» ميگويد: اين سلولها تقريباً در تمامي بافتهاي بدن وجود و مسئوليت ترميم آنها را بر عهده دارند. سلول بنيادي بافت خون يا سلول بنيادي خونساز يكي از مهمترين انواع سلولهاي بنيادي است و در درمان انواعي از سرطان و به خصوص بيماريهاي خوني كاربرد دارد. اين سلولها در خون تمام ما آدمها و جود دارد و اساساً يكي از مسئوليتهاي مغز استخوان توليد همين نوع سلول است. به گفته وي، يكي از جالبترين عجايب بدن ما انسانها اين است كه سلولهاي بنيادي در بدن افراد سالم همانند گلبولهاي قرمز خون توليد ميشود و حتي اگر تعدادي از اين سلولها را همانند خون اهدا كنيم، پس از مدت كوتاهي بدن ما سلولهاي اهدا شده را با سلولهاي تازهاي كه توليد كرده جايگزين ميكند. بر همين اساس است كه افراد سالم ميتوانند طي فرآيندي سلولهاي بنيادي خونشان را براي پيوند به افراد بيمار اهدا كنند و با اين كار جان انساني را نجات بدهند. بر همين اساس هم است كه خيلي وقتها شنيده يا ديدهايد كه خويشاوندان مبتلايان به انواعي از سرطانها يا بيماريهاي خوني به آنها سلول بنيادي اهدا ميكنند و با انجام عمل پيوند اين سلولها، شانس بهبودي در فرد بيمار افزايش مييابد اما بنا بر اظهارات دكتر جمالي بايد بدانيد كه تنها 30 درصد افراد بيمار اين شانس را دارند كه از ميان خانواده و فاميل خود فردي با ژنتيك مشابه را پيدا كنند ولي 70 درصد ديگر چنين شانسي ندارند. با وجود اين هنوز هم اميدي براي بهبود بيماران هست زيرا ممكن است فردي غير خويشاوند در يك گوشه ديگر از اين دنيا با ما مشابهت ژنتيكي داشته باشد. پس ما ميتوانيم سلول بنيادي به او بدهيم يا از او بگيريم و در صورتي كه چنين اتفاقي رخ ندهد ممكن است بيماري جانش را از دست بدهد در حالي كه امكان درمان شدن برايش وجود داشته است.
راههاي اهداي سلولهاي بنيادي
وقتي بيماريهايي مانند سرطان به مرحله شيميدرماني و پرتو درماني ميرسد در كنار سلولهاي بدخيم سلولهاي خونساز نيز اغلب آسيب ميبينند به همين خاطر هم لازم است تا تعدادي سلول بنيادي به بيمار پيوند شود. براي اين كار روشهاي مختلفي وجود دارد. مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون در توضيح اين روشها ميگويد: نخستين روش جداسازي سلولهاي بنيادي از خون خود بيمار و پيوند آن پس از شيميدرماني است. اين روش هر چند احتمال عفونت و پس زدن سلولها را كم ميكند اما احتمال بازگشت بيماري را بالا ميبرد. بنابراين ميتوان از سلولهاي بنيادي خويشاوندان بيمار يا افراد غريبه هم براي اين كار استفاده كرد به شرطي كه آنتي ژنهاي سازگاري بافتي (HLA) يا مجموعه سازگاري بافتي اصلي (MHC) بيمار و اهداكننده مشابه همديگر باشد. با تمام اين تفاسير حالا اگر ما بخواهيم سلولهاي بنيادي خونمان را به فرد بيماري اهدا كنيم، اين اهدا چگونه امكانپذير خواهد بود؟
اهداي سلولهاي بنيادي خون بندناف
به گفته جمالي، اهداي سلولهاي بنيادي از چند مسير امكانپذير است. سادهترين اين مسيرها استفاده از منبع غني سلولهاي بنيادي است كه خداوند در خون بندناف نوزادان قرار داده و به عنوان هديهاي الهي براي بيماران به شمار ميآيد. تعداد سلولهاي بنيادي خون بندناف از تعداد آنها در خون فرد بالغ در حالت معمول بيشتر است. سلولهاي خون بندناف پس از زايمان در شرايط مناسبي به منظور جلوگيري از آلودگي جمعآوري ميشود. البته براي اين كار قبلاً از مادر رضايتنامه ميگيرند. بانكهاي خون بندناف نيز هم خصوصي دارد و هم عمومي. مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون تصريح ميكند: در بانك خصوصي خون بندناف، اين سلولهاي بنيادي براي استفاده احتمالي خود نوزاد يا اعضاي خانواده وي ذخيره و در شرايط خاص منجمد و نگهداري ميشود اما در بانك عمومي خون بندناف، سلولهاي بنيادي آن براي استفاده هر بيمار نيازمندي اعم از اهداكننده خون بندناف يا شخص ديگر به كار گرفته ميشود.
اهداي سلولهاي بنيادي خونساز از خون محيطي
دكتر جمالي اما جمعآوري سلولهاي بنيادي خونساز از خون محيطي را رايجترين روش جمعآوري سلولهاي بنيادي خونساز ميداند. به گفته وي، در اين روش براي افزايش ميزان سلولهاي بنيادي در خون چند روز قبل دارويي به نام عامل محرك كلوني گرانولوسيتي (Granulocyte-Colony Stimulating Factor= G- CSF) به صورت زيرجلدي به اهداكننده تزريق ميشود. سپس طي فرايندي به نام آفرزيس، خون از بازوي فرد وارد دستگاه خاصي شده كه گلبولهاي سفيد وي را جدا و سپس گلبولهاي قرمز و پلاسما را به بدن وي باز ميگرداند. شايد براي شما هم اين سؤال پيش بيايد كه آيا اين داروي تزريقي يا اين روش براي فرد اهداكننده عوارضي ندارد؟
مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون در پاسخ به اين سؤال ميگويد: اين دارو آسيبرسان نيست اما در برخي افراد حالتي شبيه به درد سبك در بيماري آنفلوآنزا به فرد دست ميدهد و دليلش هم فعاليت گلبولهاي سفيد و تحريك مغز استخوان به ساخت سلولهاي بنيادي است. اگر هم نگران ميزان سلولهاي بنيادي در خون خودتان هستيد بايد بدانيد كه سلولهاي اهدا شده در عرض چهار تا شش هفته به طور كامل جايگزين ميشوند.
سلولهاي بنيادي خونساز از مغز استخوان
جمعآوري سلولهاي بنيادي خونساز از مغز استخوان هم يكي ديگر از روشهايي است كه ميتوان اين سلولها را به دست آورد اما امروزه اين روش در موارد محدودي به كار ميآيد. به گفته جمالي، در اين روش، سلولهاي بنيادي بهطور مستقيم، از مغز استخوان گرفته ميشوند. اين كار، تحت بيهوشي عمومي يا موضعي انجام شده و معمولاً از مغز استخوان لگن استفاده ميشود و براي انجام آن حدود دو ساعت زمان لازم است. اهداكننده اما بهطور معمول، ميتواند همانروز يا حداكثر روز بعد بيمارستان را ترك كند و پس از دو تا سه روز فعاليت عادي خود را از سر بگيرد. وي ميافزايد: ممكن است سلولهاي بنيادي موجود در مغز استخوان در آزمايشگاه جداسازي گردند. در اين روش نيز مغزاستخوان طبيعي در بدن فرد اهداكننده به سرعت شروع به رشد كرده و جايگزين مغزاستخوان اهدا شده ميشود. بنا به تأكيد مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون اينكه از كدام روش براي اهداي سلولهاي بنيادي از اهداكننده به فرد بيمار استفاده ميشود ديگر بستگي به تشخيص پزشك معالج دارد و اوست كه بسته به شرايط يكي از اين روشها را بر ميگزيند اما اهداكننده هم ميتواند روش را انتخاب كند.
با تمام اين تفاسير اگر شما هم ترغيب شدهايد تا با اهداي سلولهاي بنيادي خونساز بدن خود به فردي بيمار گامي در جهت بهبود او بر داريد بايد بدانيد اين كار شرايط و بايدها و نبايدهايي دارد.
موانع اهدا
جمالي درباره افرادي كه نميتوانند اهداي سلولهاي بنيادي خونساز داشته باشند، ميگويد: افراد مبتلا به بيماريهايي نظير آسم مزمن، اختلالات ستون فقرات، برونشيت مزمن، صرع، هموفيلي، فشار خون بالا و كنترل نشده، تالاسمي ماژور، كوليت اولسراتيو و افرادي كه خودشان دريافتكننده پيوند قلب، ريه، كليه يا كبد، مغز استخوان يا سلولهاي خونساز، سخت شامه يا پيوند بافت زنده از حيوان هستند به هيچ وجه نميتوانند اهداكننده سلول بنيادي باشند. همچنين ابتلا به بيماريهاي كبدي و كليوي غيرعفوني و رفتارهاي اجتماعي پر خطري مانند داشتن اعتياد تزريقي يا روابط جنسي ناسالم كه شما را در معرض ابتلا به بيماري ايدز و هپاتيت قرار ميدهد، مانعي بر سر راه اهداي سلولهاي بنيادي است.ابتلا به سرطان، بيماريهاي خودايمني مانند MS، لوپوس، آرتريت روماتوئيد و ديابت كنترل نشده نيز مانع عضويت در مركز اهداي سلولهاي بنيادي است. مبتلايان به تالاسمي مينور، كمبود G6PD، نقرس و غش اما با مشورت پزشك خود و بررسي شرايط بيماريشان ممكن است بتوانند در اين كار مشاركت كنند.
بيماراني كه ميتوانند اهداكننده باشند
اما اگر آلرژي داريد يا مبتلا به آسم هستيد ولي در پنج سال گذشته دچار حمله نشدهايد و بيماري شما با داروهاي استنشاقي قابل كنترل است، نيازي هم به داروي خوراكي و تزريقي نداريد، در اين صورت ميتوانيد اهداكننده باشيد. به گفته مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون آريتميهاي كنترل شده هم براي اين كار مانعي به حساب نميآيد. افرادي كه مبتلا به كم خوني هستند و علت كم خوني آنها هم كمبود آهن است در صورت درمان ميتوانند اهداكننده باشند. سرماخوردگي اما به طور موقت مانع براي اهداست ولي پس از بهبودي، منعي وجود ندارد.سابقه بيماريهاي مننژيت، مونونوكلئوز، تب روماتيسمي، زخم معده و روده، در صورت درمان كامل مانع اهداي سلولهاي بنيادي نيست. همچنين خانمهاي باردار تا يكسال پس از زايمان نميتوانند اهدا داشته باشند اما پس از آن مانعي ندارد. تپش قلب خفيف و بدون نياز به تجويز دارو و ابتلا به ويروس فلج اطفال در صورتي كه تغييرات اسكلتي و ضعف عضلات، به خصوص عضلات تنفسي وجود نداشته باشد، مانع از اهداي سلول بنيادي به حساب نميآيد. ضمناً بنا به تأكيد جمالي اهداكننده سلولهاي بنيادي خونساز در تمام مراحل كار تحت پوشش بيمه قرار ميگيرد و اين كار كاملاً رايگان است.
گيرنده سلولهاي بنيادي خون در چه حالي است؟
مديركل دفتر نظارت فني و خدمات آزمايشگاههاي مرجع سازمان انتقال خون ميگويد: وقتي يك اهداكننده براي يك بيمار از نظر سازگاري بافتي مناسب تشخيص داده شد و اقدامات لازم براي آزمايشهاي تأييدي و اهداي نهايي صورت گرفت، براي افزايش تعداد سلولهاي بنيادي خونساز و قبل از جمعآوري سلولي، اهداكننده G- CSF مصرف ميكند. يكسوي ديگر اين اهدا اما اهداشونده، يعني همان بيماري قرار دارد كه چشم انتظار پيدا شدن يك اهداكننده مناسب بوده و هنوز به بهبودش اميدوار است. بنا به تأكيد وي، در اين فرايند بيمار نيز براي آماده شدن جهت دريافت سلولهاي بنيادي از غيرخويشاوند داروهاي خاصي دريافت ميكند كه سيستم دفاعي او را ضعيف ميسازد و براي حفظ حيات خود راهحلي جز دريافت سلولهاي بنيادي خونساز ندارد.
اگر داوطلب اهداي سلولهاي بنيادي خونساز هستيد
حالا با تمام اين توضيحات اگر داوطلب اهدا هستيد ميتوانيد به مركز سپاس يا بانك سلولهاي بنيادي بيمارستان شريعتي مراجعه و با پر كردن فرم رضايتنامه و ساير اطلاعات و آزمايشات لازم در صورت سلامت خودتان عضو اين مركز شويد. بايد بدانيد كه عضويت در اين مركز به معناي جداسازي سلولهاي بنيادي خونساز شما نيست بلكه با انجام آزمايشهاي اوليه DNA از سلولهاي خون جدا شده و با تعيين آنتي ژنهاي سازگاري بافتي، نتايج كار در نرم افزار مخصوص مراكز اهداي سلول بنيادي خونساز ثبت ميشود. پس از اعلام پذيرش بيماران اگر بين يكي از اهداكنندگان با بيمار معرفي شده از نظر آنتي ژنهاي سازگاري بافتي شباهتي وجود داشته باشد از مركز با اهداكننده تماس گرفته ميشود. بنابراين ممكن است فاصله بين عضويت شما در مركز تا اهداي سلول چند ماه يا حتي چند سال طول بكشد.در حال حاضر شرايط اصلي عضويت درمركزسپاس، داشتن سابقه قبلي اهداي خون از سال 1383 به بعد و محدوده سني 18 تا 50 سال (گرچه افراد ميتوانند تا60 الي 65 سالگي اهداكننده سلولهاي بنيادي خونساز محسوب گردند) برخورداري از سلامت ظاهري مناسب (نداشتن بيماريهاي قلبي، بيماريهاي عفوني مثل هپاتيت و ايدز) و نداشتن اعتياد است. براي عضويت در مركز سپاس سازمان انتقال خون ايران كه بانك عمومي اطلاعات داوطلبان اهداي سلولهاي بنيادي است، ميتوانيد با مراجعه به سايت http://iscdr. ibto. ir ثبتنام كنيد. همچنين بانك اهداي سلولهاي بنيادي واقع در بيمارستان شريعتي تهران هم مركز ديگري است كه شما ميتوانيد براي اهداي سلولهاي بنيادي خونساز به آنجا مراجعه كنيد. سايت مركز شريعتي هم به آدرس www. iscdp. org اطلاعات كاملتر و نحوه دقيق ثبتنام را به شما ارائه ميدهد. حالا ديگر اين شما هستيد كه تصميم ميگيريد.