احمدرضا صدري
سالي كه در آغاز آن هستيم، از سوي رهبر معظم انقلاب «حمايت از كالاي ايراني» لقب گرفته است. طبعاً يكي از رويكردهاي پژوهشي ما در طول اين سال، بازخواني رويكردهاي عالمان شيعي و نخبگان تاريخي با اين سمتوسو خواهد بود. در مقالي كه پيش روي شماست، دلايل علماي شيعه براي تحريم كالاي خارجي و ترويج كالاي داخلي در تاريخ معاصر ايران مورد بازخواني قرار گرفته است. اميد آنكه مقبول افتد.
بيترديد «حفظ كيان اقتصادي جامعه اسلامي» همواره از مقولات مورد اهتمام علماي شيعه در اقدامات اجتماعي و سياسي آنان در طول تاريخ بوده است. اين رويكرد در تاريخ معاصر ايران به ويژه از مشروطه بدين سو، بيشتر مورد توجه آنان قرار گرفته است تا جايي كه ميتوان ردپاي اين انديشه را در بسياري از اعلاميهها و مكتوبات ايشان رصد و رديابي كرد. با اين همه جاي اين پرسش باقي است كه علما در تشويق مردم به استفاده از كالاهاي تاريخي، در پي نيل به چه مقصودي بودهاند؟ در ادامه اين مقال به پارهاي از انگيزههاي اين بزرگان در برگزيدن اين رويكرد اشاره شده است.
صيانت از توانايي اقتصادي و مالي جامعه اسلامي
به شهادت اسناد باقي مانده از مراجع و علماي بنام دوران مشروطيت، جلوگيري از انتقال ثروت مسلمانان به كفار، يكي از دلايل اصلي تحريم كالاهاي خارجي و ترويج توليد داخلي از سوي مراجع بزرگ، علما و روحانيون شيعه بوده است. مرحوم آيتالله آخوند ملا محمدكاظم خراساني و مرحوم آيتالله حاج شيخ عبدالله مازندراني- كه نقشي بزرگ در نهضت مشروطه داشتند- در سال1329 ه. ق، عليه استفاده از كالاهاي خارجي اعلاميهاي صادر كردند. آنان در اين بيانيه تأكيد داشتند: مسلمانان و پيروان حقيقي حضرت رسول(ص) به عينه ميبينيد كه استفاده از كالاهاي خارجي در ممالك اسلامي تا چه ميزان ثروت و منابع داخلي اين كشورها را به باد داده و موجب فقر و فلاكت مسلمانان و تسلط كفار بر آنان شده است.
مرحوم شيخ محمداسماعيل محلاتي از علماي نجف در دوره مشروطه هم طي اطلاعيهاي عليه مصرف كالاهاي خارجي اعلاميهاي داد و در آن اشاره كرد كه استفاده از كالاهاي خارجي، اولاً: ثروت مسلمانان را به جيب كفار سرازير ميكند، چه اينكه آنان براي كالاهاي خود، از طريق حقوقكمرگي و كرايه حملونقل چندين برابر هزينه توليد كالا را از ما ميگيرند و به اين وسيله كل هزينه توليدشان را از جيب ما درميآورند تا پولهايي را كه از مسلمانان ميگيرند، صرف آباداني كشورهاي خود كنند. ثانياً مصرف كالاي خارجي، توليدات داخلي را نابود ميكند و موجب كاهش ثروت ملي ميشود، بنابراين مصرف كالاهاي خارجي هر چه به نفع بيگانگان است و موجب آباداني سرزمينهاي آنها ميشود، ثروت ملي را از بين ميبرد و دست ما را تهي و جيب آنها را پر ميكند.
در سال1305 ه. ش« اتحاديه اصناف اصفهان» قطعنامهاي را با عنوان« وطن در خطر است» صادر كرد و درباره مرگ اقتصاد ايران در اثر ورود كالاي خارجي هشدار داد و تأكيد كرد كه مردم وظيفه دارند از اين به بعد حتيالامكان از مصرف كالاهاي خارجي خودداري كنند. پس از آن آيتالله حاجآقا نورالله اصفهاني با صدور اعلاميه« وطن در خطر است» حركت اتحاديه اصناف اصفهان را تأييد كرد و ضمن اعلاميهاي بيان داشت: اميدوارم اولين كسي كه به اين هيئت محترم تأسي ميكند، من و خانوادهام باشيم و مصرف كالاي خارجي به تدريج كاهش پيدا كند و سرانجام قطع شود تا ثروت مملكت از طريق توليد داخلي افزايش يابد و شوكت و عزت مسلمين به آنان بازگردد. ايشان همچنين در كتاب «مكالمات مقيم و مسافر» كه در دوره مشروطه نوشتند، يكي از آثار حكومتهاي استبدادي را وابستگي اقتصادي به خارج، اعطاي امتيازات به بيگانگان و خروج ثروت و پول از كشور دانستند و در اين مورد تأكيد كردند: واقعيت اين است كه چيزي را كه اسمش را صناعت و تجارت گذاشتهايم در واقع موجبات فقر و بيچارگي ملت و دولت شده است، زيرا تجار ما در واقع در قبال مزدي اندك، مزدور بيگانگان شدهاند و سالانه چندين هزار تومان طلا و نقره از كشور خارج ميكنند. بيگانگان اين را سرمايه كسب و كار خود قرار ميدهند و سالانه كرور كرور ثروت ملي ما را از اين طريق غارت ميكنند.
آيتالله حاجآقا نورالله اصفهاني در اين باره، تنها به دادن هشدار بسنده نميكنند و راهكار مقابله با اين وضعيت را نيز بيان ميدارند. او بر اين باور است كه بايد در داخل كشور اسباب كسب و تجارت را فراهم آورد، به قسمي كه صادرات و واردات متوازن باشند كه ثروت كشور به اين شكل خارج نشود و نقره هم مثل طلا در داخل كشور حكم كيميا را پيدا نكند و زمام تجارت از دست نرود. بايد به رعايا اطمينان خاطر داد تا پولهاي خود را به كار بيندازند و كساني را كه به خارج رفته و در آنجا تجارت و صناعت ميكنند تشويق كرد تا برگردند و سرمايه خود را در داخل كشور به كار بيندازند تا فوايد كارشان نصيب مملكت شود. راهاندازي كارخانجات نساجي قطعاً باعث رفع نيازمنديهاي داخلي و ازدياد ثروت و پيشرفت كشور ميشود. همچنين بايد به كشاورزي و معدن نيز توجه كرد، زيرا سرچشمه توليد ثروت براي كشور هستند. مرحوم آيتالله سيدعبدالحسين لاري از شاگردان ميرزايشيرازي و در آن دوره، عالم برجسته لارستان و فارس بود و در اواخر دوره قاجار در اين منطقه اقدام به تشكيل حكومت محلي كرد. ايشان مصرف كالاهاي خارجي را حرام اعلام كرد و آن را مسبب خروج ثروت ملي از كشور و خدمت به كفار و بيگانگان دانست. ايشان در اين باره اعلام كرد: امروز هر ثروتي كه از كشورهاي اسلامي به كشورهاي خارجی ميرود، در واقع كمك به دشمنان دين است تا خون مسلمين را بريزند، بنابراين مصرف كالاهاي خارجي حرام است، مگر در صورت اضطرار و نبود كالاهاي داخلي.
حمايت از توليد داخليبه مثابه راهكار مبار زه با وابستگي اقتصادي
مراجع بزرگ شيعه يكي از دلايل اصلي تحريم كالاي خارجي را تقويت از توليد داخلي و رونق كارخانهها، جلوگيري از خروج ثروتهاي ملي از كشور و رونق و آباداني مملكت ميدانستند. مرحوم آيتالله شيخ محمداسماعيل محلاتي در اعلاميهاي كه در ابتداي مشروطيت منتشر شد، رواج كالاهاي خارجي در كشور را سر منشأ نابودي اقتصاد و توليد داخلي ميداند و اعلام ميدارد: به دليل رواج كالاهاي خارجي، صنايع و حرفههاي داخلي رو به نابودي گذاشت و فقر و درماندگي گريبان صاحبان آنها را گرفت، خانوادهها در معرض فروپاشي قرار گرفتند و كارخانههاي بسياري بسته شدند. آيا وقت آن نرسيده است كه از خواب غفلت بيدار شويم و ثروت خود را صرف آباداني كشور و تقويت ملت و مذهب خود كنيم و از مصرف كالاهاي خارجي پرهيز نماييم و به كالاهاي توليد داخل اكتفا كنيم و صنايع و حرفههاي خود را به تدريج توسعه بدهيم و ذلت و خواري مسلمانان را كه ديگر از حد گذشته است، به عزت و سربلندي تبديل و كشورهاي اسلامي را كه خاستگاه شريعت حقاللهي است، آباد كنيم؟
ايشان مسئولان مملكتي، از شخص شاه و درباريان و اطرافيان او گرفته تا نمايندگان مجلس شوراي علما و روحانيون و طلاب حوزه علميه را براي مبارزه با مصرف كالاهاي خارجي در صف مقدم ميدانند و بر اين باورند: شخص اول مملكت بايد خيرخواه و دلسوز مردم باشد، وكلاي ملت بايد عقول منتخب مردم باشند و در تمام امور مصلحت مردم را در نظر بگيرند. نهايت برازندگي است كه آنها قامت خود را با لباسهاي ساخت كشور بيارايند و سپس در جهت وضع قوانين مناسب براي تقويت توليد داخلي و اجتناب از مصرف كالاهاي خارجي بكوشند... به اعتقاد ايشان اگر رهبران، مسئولان، علما و بزرگان كشور چنين رفتاري را در پيش بگيرند، مردم نيز از آنها تبعيت خواهند كرد كه اگر چنين كنند، كارخانهها در كشورهاي اسلامي به كار ميافتند، ثروت ملي افزايش پيدا ميكند و مردم از حاصل آن بهرهمند خواهند شد.
آيتالله سيد محمدكاظم يزدي، از مراجع تقليد در عصر مشروطه، در پاسخ به نامه يكي از تجار كه از نفوذ بيگانگان در صنعت و اقتصاد ايران و تضعيف توليدات داخلي ابراز نگراني كرده، چنين پاسخ ميگويد: در اين دوران كه بيگانگان با انواع حيلهها، رشته كسبوكار و صنعت و تجارت را از دست مسلمانان ربوده و آنان را از ثروت خود محروم ساختهاند، مسلمانان بيشتر به كارهايي از قبيل دلالي و خريد و فروش كالاهاي خارجي روي آوردهاند، شايسته است كه مسلمانان از خواب غفلت بيدار شوند، مكر همت بربندند و نيازهاي خود را به جاي خارج، از داخل كشور تأمين كنند و خود را از زير بار خفت و ذلت كفار برهانند.
آيتالله حاج شيخ محمدتقي نجفياصفهاني در نامهای به روزنامه حبلالمتين كه از فعاليتهاي شركت اسلاميه تقدير كرده بود، اظهار ميدارد: اطمينان واثق دارم كه با توجه علماي اعلام و توجه مسلمانان، صنعت و توليد داخلي در كشور اسلامي تقويت ميشود و ثروت ملي افزايش مييابد، بنابراين بايد در تكميل صنايع و توليدات داخلي مسلمانان تلاش كرد و اهتمام ورزيد.
آيتالله حاجشيخ محمدعلي شاهآبادي در كتاب«شذرات المعارف» در باب ترويج عقايد باطل و اخلاق رذيله و رفتارهاي ناشايست در كشور اسلامي آورده اند: بسياري از متدينين فقط از وقوع اين مفاسد اظهار تأسف ميكنند و علاج و درماني را جستوجو نميكنند. يكي از راههاي جلوگيري از اين مفاسد، توليد كار با حمايت از صنايع و توليدات داخلي و رواج صنعت و كشاورزي است كه مآلاً به افزايش اشتغال و ثروت ملي منجر ميشود و جلوي فساد را تا حد زيادي ميگيرد.
علاوه بر اعلام نامداري كه ذكر آنان رفت، اكثريت علماي شيعه در پاسخ به استفتائات، مردم درباره مصرف كالاهاي خارجي گفتهاند كه تنها راه نجات كشورهاي اسلامي، استفاده از كالاهاي خود آنها و پرهيز از توليد ثروت براي كفار است. آيتالله ميرزافتحالله شريعتاصفهاني با تأييد فعاليتهاي شركتهايي چون شركت اسلاميه، كراهت و زشتي وابستگي به بيگانگان و استفاده از كالاهاي خارجي را اينگونه بيان ميكند: نان خود بر سفره مردم خوردن، به نعمت خويش، منت از ديگري بردن و خانه همسايه را سوختن و چراغ اجانب را افروختن و جامه خويش را دريدن و كلاه بيگانه را دوختن، نه كار عقلاست. آيتالله صدراصفهاني نيز در تأييد تأسيس شركت اسلاميه و توليد منسوجات داخلي، ابراز اميدواري ميكند كه اين كار، مقدمه رفع نياز از بيگانگان باشد. آيتالله حاج ميرزاحسين تهراني نيز اميد و آرزوي مشابهي دارد و ميگويد: اميدوارم مردم ايران به هيچ وجهمنالوجوه محتاج اجناس خارجي نشوند.
جلوگيري از نفوذ اقتصادي دشمنان از دريچه نيازهاي اقتصادي
پس از آنكه كشورهاي انگليس و روسيه به بهانه ايجاد امنيت براي اتباع خود و تجارت آنان، شمال و جنوب ايران را اشغال كردند، طيفي گسترده از علماي شيعه به مقابله با آنان پرداختند. از جمله عدهاي از علماي اصفهان با همراهي بعضي از تجار، در اوايل سال1329ه.ش اعلاميهاي صادر كردند كه طي آن، معامله با شعبه بانك روس در ايران و نيز مصرف كالاهاي روسي حرام اعلام شد و مسلمانان را به شركت در اين حركت اجتماعي و اقتصادي بزرگ دعوت كردند. اين دعوت با استقبال قاطبه ملت مسلمان روبهرو شد و دولت روس تحت فشار قرار گرفت. تجار و مردم اصفهان از جمله نخستين كساني بودند كه از اين حكم پيروي كردند. بازرگانان اصفهاني به افراد طرف معامله خود تلگراف زدند كه از اين پس كالاهاي روسي را نه به طور امانت و نه به طور خالصه براي آنان نخرند و حمل نكنند. روزنامه زايندهرود در اين باره نوشت: ملت ايران به اقتضاي ديانت خود يا بايد با سيادت و عزت زندگي كند يا به سعادت و شهادت بميرد. ملت ايران به دليل هوشياري فطري و تعاليم مذهبي، ملتي نيست كه تن به اسارت بدهد و تسليم خواهش بيگانگان شود.
آيتالله آخوند ملا محمدكاظم خراساني در پاسخ به نامه تهديدآميز روسها -كه از تحريم كالاهاي روسي شكايت و تهديد به واكنش متقابل كرده بودند- اعلام كرد: كارگزاران دولت روس به هيچوجه مراعات نواميس ملت ايران و مناسبات همجواري و حقوق بينالمللي را نميكنند. ابقاي قشون روسيه در ايران، اسباب تزلزل كلي و منافي استقلال مملكت بوده و هست. در چنين صورتي حفظ حدود و مرزهاي ممالك اسلامي بر هر مسلماني، خصوصاً روحانيت فرض است.
رشد معنوي جامعه در پرتو استقلال اقتصادي
علماي شيعه، مصرف كالاهاي خارجي را يكي از بديهيترين راههاي نفوذ فرهنگي و ضرر و زيان ناشي از آن را بسيار فراگير از نفوذ اقتصادي ميدانستند، بنابراين يكي از اهداف پرهيز از كالاهاي خارجي و ترويج استفاده از كالاهاي داخلي، توجه به آثار معنوي و اخلاقي و روحي اين مسئله است. محدث بزرگ مرحوم ميرزاحسين نوري در نامهاي به آيتالله حاجآقا نورالله اصفهاني، ضمن تقدير از تأسيس شركت اسلاميه، يكي از فوايد بزرگ اين كار را تقليل مراوده و معاشرت با كفار دانسته است كه مآلاً بر روح و روان افراد و دينداري آنان تأثير ميگذارد، زيرا معاشرت و مراوده با كفار، مشابهت با آنها را در پي خواهد داشت. ايشان يكي از شرايط استجابت دعا را پاكيزگي و طهارت لباس و غذا ميداند و تأكيد ميكند كه البته منظور از پاكيزگي، فقط پاكيزگي ظاهري نيست... به هر روي رويكردهاي استقلالطلبانه علماي شيعه در طول تاريخ معاصر، از جمله عواملي است كه حفظ نسبي سرمايه جامعه اسلامي را موجب مي شود و زمينههاي تسلط مطلق و دائمي آنان را از بين برده است.