محمدرضا سوري
مصرف روزافزون آب، رشد مصرف آب در کشاورزی، حفر چاه های مجاز و غیر مجاز در طول چند دهه گذشته ، موجب کاهش و افت سطح منابع آب زیرزمینی ازجمله عواملي است كه در پی آن نشست دشت ها و فروچاله در برخي از استان هاي كشورايجاد شده است. اين درحالي كه برخي از استانهاي كشور در شرايط حاد تري از اين لحاظ به سر مي برند كه به عنوان نمونه مي توان به همدان اشاره كرد. موضوعي كه سبب شد تا مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب‌منطقه‌ای همدان با اشاره به ایجاد نهمین فروچاله در دشت کبودراهنگ ازاحتمال ایجاد فروچاله‌های بعدی دراين منطقه خبردهد.
*****
طبق آخرين گزارشها تاکنون ۱۴ استان ایران از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند،كه در این بین استان همدان با داشتن ۲۴ فروچاله از مناطق آسیب دیده از این پدیده زیست محیطی است. بیشترین عمق فروچاله در استان همدان مربوط به روستای نوآباد در شهرستان کبودراهنگ با ۶۰ متر است.
يكي از كارشناسان زمين شناسي دراين خصوص مي گويد:« مصرف روزافزون آب، رشد مصرف آب در کشاورزی، حفر چاه های مجاز و غیر مجاز در طول چند دهه گذشته ، موجب کاهش و افت سطح منابع آب زیرزمینی و در پی آن نشست دشت ها و ایجاد فروچاله شده است.»
بهزاد معتمدي مي افزايد:« درحال حاضر وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی همدان باعث تشدید افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن دشت‌ها شده به گونه‌ای که حدود ۳۰۶ محدوده از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی در وضعیت ممنوعیت توسعه بهره‌برداری قرار گرفته و سالیانه با حدود ۵ میلیارد مترمکعب کسری مخزن مواجه شده است.»
همدان رتبه اول فروچاله ها
بيست وهشتم مرداد سال جاري بود كه فروچاله اي به قطر 40 متر وعمق 30 متر در زمین‌های روستای کردآباد روبه‌روی اراضی شهرک صنعتی ویان و در فاصله یک کیلومتری جاده همدان_رزن ایجاد شد.
اين مهم سبب شد تا تعداد فروچاله ها در اين استان به عدد 25 برسد.
مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب‌منطقه‌ای همدان با اشاره به اينكه تاكنون 25 فروچاله در همدان ايجاد شده است مي گويد:« اين نهمین فروچاله در دشت کبودراهنگ بود كه با توجه به شرايط موجود احتمال ایجاد فروچاله‌های بعدی وجود دارد.»
محمد ضروری با اشاره به اینکه سنگ بستر این منطقه آهکی است، مي افزايد:«یکی از احتمالات این اتفاق این است که با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی آب موجود در حفره‌ها، خالی شده و با فشار لایه‌های بالایی این فروچاله ایجاد شده است.»
وی با بیان اینکه دشت کبودراهنگ بیشترین افت آب‌های زیرزمینی را دارد، ادامه مي دهد«: این فروچاله در زمان وقوع تلفات جانی و مالی نداشته و در زمین‌های بایر اتفاق افتاده است.»
با توجه به اينكه امکان ایجاد فروچاله در مناطقی که تشکیلات آهکی دارند وجود دارد ولی قابل پیش‌بینی نیست که در کدام منطقه ایجاد می‌شود.لذا با توجه به اينكه این فروچاله در فاصله 14 کیلومتری فروچاله قبلی ایجاد شده و زنگ خطری برای منطقه است که باید از سوی مردم و ساکنان این منطقه جدی گرفته شود.
با وجود اينكه كه اقدامات پیشگیرانه از جمله انسداد چاه‌های غیرمجاز و چاه‌های مجاز دارای برداشت بیش از حد از مجاز در این منطقه انجام شده است ولی مردم نیز باید با این اقدامات همراهی داشته باشند.
به گفته مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب‌منطقه‌ای همدان اين سومین فروچاله در روستای کردآباد و نهمین فروچاله در دشت کبودراهنگ بوده و تمام فروچاله‌ها در دایره‌ای به شعاع 40 کیلومتری و در شهرستان‌های فامنین و کبودراهنگ رخ داده است.
سهم 15 تايي فروچاله ها در كبودرآهنگ
در حال حاضر وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی همدان باعث تشدید افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن دشت‌ها شده به گونه‌ای که حدود ۳۰۶ محدوده از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی در وضعیت ممنوعیت توسعه بهره‌برداری قرار گرفته و سالیانه با حدود ۵ میلیارد مترمکعب کسری مخزن مواجه شده است.
کاهش منابع آب زیرزمینی به ویژه در دهه اخیر به طور مستمر ادامه داشته است به طوری که در طول دوره آماری ۲۰ سال اخیر با ۱۰۸ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی مواجه بوده‌ایم.
برداشت بیش از حد پروانه چاه‌های مجاز، برداشت چاه‌های غیرمجاز، عدم وجود مصرف بهینه، ضعف نظارت و کنترل بر منابع آب و حفاری و عدم وجود ابزارهای سنجش، نقص شبکه‌های پیزومتری و داده‌های سطح آب و بیلان، عدم آگاهی ذینفعان و نبود تشکل‌های آب بران و خشکسالی‌ها و بالا رفتن نیازهای شرب و صنعت از عوامل کسری مخزن محسوب می‌شوند.
اين مهم موجب شده تا بیست وهشتم مرداد بيست و ششمین فروچاله در استان همدان ایجاد شود اين درحالي است که ازاين تعداد فقط 15 فروچاله مربوط به دشت کبودراهنگ و روستاهای کِردآباد، نوآباد، بابان، آق‌تپه و خان‌آباد است.
دشت همدان در تصرف فروچاله ها
شرايط بحراني وبرداشت بيش ازحد از منابع آبي دراستان همدان موجب شده تا كارشناسان در زمينه اين فرونشست ها كه بيشترمناطق اين استان را تهديد مي كند هشدار دهند.
عضو هیئت علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا با هشدارنسبت به اینکه فروچاله روستای کِردآباد کبودراهنگ اولین فروچاله استان نبوده و آخرین هم نخواهد بود، مي گويد:« مسئولان اجرایی با اساتید دانشگاه درباره بحران‌های استان صحبت نمی‌کنند، وتنها با ایجاد هر فروچاله مسئولان ابرازنگرانی می‌کنند وسپس موضوع به فراموشی سپرده می‌شود تا زمانی‌که حادثه بعدی رخ دهد.»
دکتر محمدحسین قبادی با بیان اینکه حرفهای زیادی درباره بحران فروچاله در استان همدان دارم اما کسی گوش نمی‌دهد، مي افزايد: «احتمال وقوع فروچاله در همه جای دشت‌های شمالی استان وجود دارد بنابراین مسئولان باید فکری برای این موضوع داشته باشند.»
این استاد زمین‌شناسی مهندسی با اشاره به بالا بودن هزینه بهسازی زمین، ادامه مي دهد: «اگر بخواهند فکر اساسی برای جلوگیری از فروچاله بکنند باید هزینه بالایی برای بهسازی زمین داشته باشند که در حال حاضر مسئولان به دنبال این راهکار نمی‌روند.»
به گفته وي ، راهکار دوم تشویق به مهاجرت روستائیان از این منطقه است چرا که این پدیده یک تهدید جدی برای جان ساکنان منطقه به شمار می‌آید، اما این راهکار نیز به یک چالش سیاسی تبدیل می‌شود .
عضو هیئت علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا با تأکید بر اینکه مسئولان باید بگویند چه پیش‌بینی‌هایی برای اینکه جان مردم تهدید نشود، کرده‌اند، یادآور مي شود:« بحرانی‌ترین نقاط استان در بحث فروچاله‌ها دشت‌های شمالی استان هستند که این پدیده ادامه خواهد داشت و اولین و آخرین فروچاله استان نخواهد بود و فقط باید دعا کرد مردم صدمه نبینند.»
قبادی مي گويد:« در زمین‌شناسی مهندسی یکسری سنگ‌های مشکل‌آفرین وجود دارد که یکی از آنها سنگ‌های کربناته هستند که در تماس با آب حل می‌شوند و در درازمدت حفره و کانال ایجاد می‌کنند که غارعلیصدر یکی از این حفره‌هاست و در زیر دشت‌های شمالی همدان این سنگ‌های انحلالی وجود دارد.»
وی با اشاره به اینکه سنگ‌های انحلالی در تماس با آب ایجاد حفره می‌کنند، مي افزايد:« خاک‌های دشت شمال همدان خاک‌های رُمبنده(واگرا) هستند و از هم باز می‌شوند و در زیر دشت هم حفره و شکستگی وجود دارد که در نهایت خاک‌های واگرا تحت تأثیر وزن ریزش کرده و به حفره می‌رسند و فروچاله ایجاد می‌شود.»
این استاد زمین‌شناسی مهندسی، عامل اصلی ایجاد فروچاله را برداشت آب‌های زیرزمینی دانسته وادامه مي دهد:« با برداشت آب‌های زیرزمینی سطح زمین به صورت قائم پایین رفته و در نهایت این فرونشست همراه با فروچاله ایجاد می‌شود.»
بررسيهاي زمين شناسي نشان مي دهد، در دوره 10 ساله از سال 1991 تا 2001 در دشت فامنین و کبودراهنگ سطح آب‌های زیرزمینی 50 متر افت کرده و میانگین فرونشست زمین طی 8 سال یعنی بین سال‌های 1991 تا 1999 حدود 45 سانتیمتر گزارش شده است.
برنامه آب منطقه‌ای استان همدان براي مهار فرونشستها
از آنجا كه براي جلوگيري از بحران فرونشست ها بايد جلوي موارد استفاده غير مجاز از منابع آبي را گرفت لذا اين مهم موجب شده تا سازمان آب منطقه اي استان همدان در اين زمينه برنامه ريزي كرده واقدامات قابل توجهي انجام دهد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان همدان با بیان اینکه یکی از علل اصلی ایجاد فروچاله برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی است، مي گويد:« در دشت کبودراهنگ با پلمب 847 حلقه چاه غیرمجاز 51.5 میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی شده است.»
منصور ستوده با اشاره به فروچاله جدید ایجاد شده در حوالی روستای کردآباد، مي افزايد:« این فروچاله در نزدیکی روستای کردآباد شهرستان کبودراهنگ و در 7 کیلومتری نیروگاه شهید مفتح همدان ایجاد شده که قطر این فروچاله 45 متر و عمق آن 25 متر است.»
وی با اشاره به اینکه این فروچاله در اطراف سایر فروچاله‌ها ایجاد شده است، ادامه مي دهد: «فعلاً خاکریزی حفاظتی در شعاع 25 متری این فروچاله ایجاد خواهد شد.»
ستوده با بیان اینکه انسداد چاه‌های غیرمجاز در دشت کبوراهنگ و فامنین صورت گرفته است، مي گويد:« در کنار این اقدامات سازمان جهادکشاورزی نیز باید با تغییر الگوی کشت، آبیاری قطره‌ای و ایجاد کشت‌های گلخانه‌ای به این روند کمک کند».
وی با تأکید بر اینکه تغذیه مصنوعی زیادی در دشت‌های استان صورت گرفته است، مي افزايد: «تغذیه مصنوعی زیادی در استان به ویژه در دشت کبودراهنگ، خنداب اسدآباد، جورقان و رزن انجام شده است.»
به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان همدان ،سازمان زمین‌شناسی پهنه‌بندی فروچاله‌های استان را مطالعه و تهیه کرده است.
