محمد رضا هاديلو
وقتي از تالاب ها و درد آنها سخن به ميان مي آيد، همگان به بارش ها و کم آبي و خشک شدن آنها مي انديشند. گويي هميشه مشکل تالاب ها، طبيعي است و انسانها فقط نشسته اند تا ببينند چه مي شود و چه اتفاقي براي تلاب ها به وقوع مي پيوندد. البته هر از گاهي هم با طرح و برنامه اي نشان مي دهند که براي حفظ تالاب ها گام هايي برداشته اند. کارهايي که شايد انجام ندادنشان بهتر از انجامشان باشد. اما حقيقت اين است که اکثر تالاب هاي کشور به خاطر دخالت هاي انساني در حال نابودي هستند و حتي بارش هاي بهاري هم نتوانسته مرهمي بر روي دردهايشان باشد. مثل تالاب انزلی که به دلیل ورود فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی پنج شهر با افزایش رسوبات و لجن‌ها، کاهش عمق و حجم آب و در نتیجه نابودی تنوع زیستی مواجه است.
***
تالاب بين‌المللي انزلي با مساحتي حدود 20 هزار هکتار در شمال ايران قرار دارد. اين مرداب به عنوان بزرگترين زيستگاه طبيعي جانوران ايران شناخته مي‌شود و هرساله پذيراي تعداد زيادي از پرندگان مهاجر است. همين موضوع بر جاذبه‌هاي گردشگري منطقه افزوده است و سالانه تعداد زيادي از گردشگران را به سمت خود جذب مي‌کند. با اين حال طي چند سال گذشته عدم مراقبت مسئولان از اين تالاب ارزشمند، حيات آن را به خطر انداخته است و حالا بيم آن مي‌رود که انزلي هم همچون درياچه اروميه خشک شود.
تالاب انزلي از جمله معدود زيستگاه‌هاي طبيعي شمال ايران است که سالانه جمعيت زيادي از پرندگان مهاجر را به سمت خود جذب مي‌کند. منطقهاي از استان گيلان که هر ساله پذيراي تعداد زيادي از گردشگران است و رونق اقتصادي را به منطقه هديه مي‌دهد و حالا اسير عديده‌اي از مشکلات شده است. تهديدهايي که دير يا زود تالاب انزلي را به دشتي خشک شده و کانوني براي ريزگردها شمال کشور تبديل مي‌کند.
بازدید از تالاب انزلی نشان می‌دهد که در حال حاضر کاهش عمق تالاب انزلی به‌حدی است که در بیشتر نقاط تالاب امکان تردد قایق وجود ندارد و برای همین در برخی نقطه‌ها سعی شده از طریق برداشت لجن‌ها و رسوبات مسیر حداقل برای تردد قایق‌ها بازگشایی شود. از سوی دیگر کم‌آبی تالاب انزلی تا حدی پیش رفته که در بخش‌هایی از تالاب از نیلوفرهای آبی که سالانه هزاران نفر را برای بازدید به سمت تالاب می‌کشاند، خبری نیست.
*تالابي که مخزن فاضلاب 5 شهر شده
تالاب انزلی که با وسعت ۲۰ هزار هکتار در جنوب غربی سواحل دریای خزر واقع شده، مجموعه بزرگی از آب‌های شیرین با آب‌بندهای کم عمق، نیزارها و چمنزارها است که به عنوان محل مناسبی برای تخم‌ریزی ماهیان، ساخت آشیانه و جوجه‌آوری پرندگان شناخته می‌شود. حدود ۴۰ درصد از مساحت تالاب انزلی برای حفاظت بیشتر از حیات گیاهی و جانوری آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست مدیریت می‌شود. همین اهمیت تالاب انزلی بود که باعث شد در سال ۱۳۵۴ در سایت کنوانسیون رامسر (کنوانسیون حفاظت از تالاب‌ها) به ثبت برسد اما این کنواسیون، تالاب انزلی را در سال ۱۳۷۲ به دلیل ضعف شدید تنوع زیستی در لیست سیاه مونترو قرار داد بنابراین همانند بیشتر تالاب‌های کشور تالاب انزلی دچار کاهش حجم آب است و مدت‌هاست که زنگ خطر خشک شدن کامل آن به صدا درآمده است.
تالاب انزلی به دلیل ورود فاضلاب‌های خانگی و کشاورزی پنج شهر با افزایش رسوبات و لجن‌ها، کاهش عمق و حجم آب و در نتیجه نابودی تنوع زیستی مواجه است. سازمان حفاظت محیط زیست درصدد آن است که از طریق روش بایوجیمی عمق لجن‌ها را کاهش دهد اما فعالان محیط زیست نسبت به خطرات احتمالی این طرح برای سلامت آبزیان و شهروندان این منطقه نگران هستند و معتقدند که ترکیب به کاررفته در روش بایوجیمی سرطان‌زاست.
اما "بايوجيمي" چيست؟ گفته می‌شود روش بایوجیمی یک روش بیولوژیک تسریع‌یافته است که باعث حذف لجن‌ها از کف تالاب می‌شود. در این روش از دی‌اکسیدتیتانیوم، کلرید نقره، پلی‌ساکارید و کود استفاده می‌شود اما آنچه که روش بایوجیمی را به موضوع داغ این روزها بدل کرده، دی‌اکسید تیتانیوم به کارگرفته در این ترکیب است.
دی‌اکسیدتیتانیوم که به آن تیتانیا هم گفته می‌شود، یک ماده غیرآلی جامد سفیدرنگی است که به‌طور طبیعی در چند نوع سنگ و شن و ماسه معدنی به وجود می‌آید و با توجه به سیستم طبقه‌بندی و علامت‌گذاری مواد شیمیایی هماهنگ جهانی (GHS) ملل متحد (UN) جزو مواد خطرناک طبقه‌بندی نمی‌شود. تیتانیوم ارزش اقتصادی بالایی دارد و در ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که جایکا (آژانس بین‌المللی همکاری‌های بین‌المللی ژاپن) به دنبال برداشت رسوبات تالاب انزلی و انتقال آن به کشور ژاپن بود. با این وجود اخیراً تعدادی از استادان دانشگاه و فعالان محیط زیست کشور نسبت به استفاده ازدی‌اکسید تیتانیوم در مایع فتوکاتالیست ابراز نگرانی کردند و مدعی شدند که این ماده سرطان‌زاست و امکان مسموم شدن آبزیان و در نتیجه مسموم شدن انسانها از این طریق وجود دارد.
کسانی که اکسیدتیتانیوم را از اساس سرطان‌زا معرفی می‌کنند باید ضمن احترام به نهادهای علمی کشور مثل سازمان غذا و دارو بدانند که دوز مورد استفاده از این ماده بسیار اهمیت دارد. ضمن اینکه اکسید تیتانیوم یک درصد از کل ترکیب مورد استفاده در طرح بایوجیمی است.
*سنبل هاي آبي و روزهاي سياه تالاب
درحال حاضر عوامل متعددي به عنوان تهديدي براي حيات تالاب شناخته مي‌شوند. در اين راستا احسان هادی‌پور، رییس اداره حفاظت محیط زیست انزلی مي‌گويد: عواملی از قبیل ورود رسوبات، فاضلاب‌های کشاورزی و خانگی، تغییرات اقلیمی، گسترش شهرنشینی و البته دفع پسماند در حاشیه رودخانه‌ها باعث شده که این تالاب عظیم رو به نابودی پیش رود.
تالاب انزلي پيش از اين هم به دليل جولان سنبل آبي در بستر آن در معرض خطر بود و حالا مشکلاتي مهمتر از اين گياه زيبا اما قاتل و وارداتي پيدا کرده است. در اين خصوص مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان با اشاره به اينکه تالاب انزلی درسه دهه اخیر متحمل آسیب‌های زیادی شده است و ورود فاضلاب از رودخانه‌های گوهررود و زرجوب آلودگی‌های زیادی را وارد تالاب کرده است، بيان مي‌کند: ورود سالانه 580 هزارتن رسوبات به این تالاب از مهمترين معضلات پيش روي تالاب محسوب مي‌شود.
با اين تفاسير درحال حاضر برخي از متوليان نسبت به خشک شدن قريب الوقوع تالاب انزلي ابراز نگراني مي‌کنند. تالابي که اگر خشک شود، مي‌تواند با توجه به وسعت آن قطب اول ريزگردهاي شمال کشور شود. در اين راستا سیدکاظم دلخوش، نماینده مردم صومعه سرا ضمن اظهار نگراني در اين رابطه، مي‌گويد: همه افرادی که در سه قوه مسئولیت دارند باید بدانند که تالاب انزلی در حال خشک شدن است. لطفا دست بر روی دست نگذارید تا این تالاب نیز به وضعیت دریاچه ارومیه دچار نشود.
سالانه ۵۸۰ هزار تن رسوبات از ۴۰۰۰ کیلومتر حوضه آبریز به تالاب انزلی می‌ریزد همچنین فاضلاب‌های پنج شهر اطراف تالاب به ویژه رشت و انزلی (تا ۸۰ درصد) وارد این تالاب می‌شود. افزون براین مقصد فاضلاب ۲۳۸ روستا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تالاب بین‌المللی انزلی است. ورود فاضلاب‌های خانگی در کنار پساب‌های صنعتی و سموم کشاورزی به تالاب انزلی منجر به تشکیل رسوبات آلی به‌ویژه در غرب و مرکز تالاب شده است.
یکی از مهمترین دغدغه‌ها که از آن به عنوان عامل خشکی تالاب انزلی یاد می‌شود، افت شدید عمق آب است که از هشت تا ۱۱ متر به یک متر و حتی ۵۰ سانتیمتر رسیده است. بر اساس گزارش منتشره دانشگاه تهران در سال ۱۳۹۵، عمق رسوب‌گذاری سالانه تالاب انزلی، بین یک تا هفت میلیمتر است. اگر متوسط نرخ رسوب‌گذاری سه میلیمتر در نظر گرفته شود هر ۳۰ سال، یک متر باید از عمق تالاب کاسته شود این در حالیست که کاهش عمق تالاب در ۳۰ سال گذشته، سه متر بوده است. بی‌شک عوامل انسانی منجر به چنین وضعی در تالاب انزلی شده است.
در تشریح میزان رسوبات ورودی به تالاب انزلی قربانعلی محمدپور - مدیر کل محیط زیست استان گیلان - به ایسنا می گوید: سالانه ۵۸۰ هزار تن رسوبات از ۴۰۰۰ کیلومتر حوضه آبریز به تالاب انزلی می‌ریزد همچنین فاضلاب‌های پنج شهر اطراف تالاب به ویژه رشت و انزلی (تا ۸۰ درصد)، وارد این تالاب می‌شود. افزون براین، مقصد فاضلاب ۲۳۸ روستا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تالاب بین‌المللی انزلی است. ورود فاضلاب‌های خانگی در کنار پساب‌های صنعتی و سموم کشاورزی به تالاب انزلی منجر به تشکیل رسوبات آلی به‌ویژه در غرب و مرکز تالاب شده است.
*تغييرات شوم در دل تالاب آرام
درحال حاضر با توجه به افزايش رسوب‌گذاري‌ها در 2 سال اخير، به گفته کارشناسان ارتفاع سطح آب تالاب حدود 8.2 متر کاهش يافته است. بنابراين بيم آن مي‌رود که تالاب انزلي هم به سرگذشت درياچه اروميه گرفتار شود. مسئله‌اي که نه تنها جلوي راه پرندگان مهاجر را مي‌بندد، بلکه جاذبه گردشگري شمال ايران يعني وجود تالاب 20 هزار هکتاري را هم از بين مي‌برد. از اين رو دور از انتظار نيست که با خشک شدن تالاب بين‌المللي انزلي ظرفيت گردشگري استان با معضل جدي روبه رو شود و اقتصادي که تاکنون به واسطه ورود مسافران به اين منطقه رونق مي‌يافت از حرکت به ايستد. معضلي که موجي از بيکاري را براي مردم منطقه به همراه دارد و متوليان بايد هرچه سريع‌تر نسبت به رفع عوامل مخرب تالاب اقدام کنند.
لازم به ذکر است که هرساله بيش از حدود 40 ميليون گردشگر داخلي وارد استان گيلان مي‌شوند، بنابراين اگر توجهي به محيط زيست استان نشود، دور از انتظار نيست که اين تعداد گردشگر خيلي زود مقصد ديگري را براي خود انتخاب کنند. انتخاب مقصد ديگر هم از سوي گردشگران به طور حتم نتيجه‌اي جز افزايش بيکاري، مهاجرت مردم بومي و غيره براي استان نخواهد داشت. مسئله‌اي که اگر رخ دهد، ديگر قابل جبران نخواهد بود.
دردهاي تالاب و بهره مندان از آن يکي دوتا نيست و ماهیان دیگر قربانی کم‌آبی و آلودگی تالاب انزلی هستند. در سال‌های اخیر به‌تدریج جمعیت خود را بر اثر کاهش عمق تالاب، انبوه رسوبات، آلاینده‌های سمی و نبود اکسیژن کافی از دست داده‌اند؛ موضوعی که هر روز باعث نگرانی بیشتر مردم محلی - که ارتزاق آنان وابسته به تالاب بوده است- می‌شود. یکی از صیادان انزلی است که از کاهش شدید جمعیت ماهی‌ها ناراحت است و نسبت به بدتر شدن وضع ابراز نگرانی می‌کند. او به ایسنا می‌گوید: جمعیت ماهیان تالاب خیلی کم شده است به طوری که حتی نسل گربه‌ماهی بزرگ و سوف سفید در تالاب انزلی منقرض شده است، بدتر از آن، ماهی کپور نقره‌ای که یک ماهی آکواریومی و زینتی است در تالاب رشد کرده است و به عنوان یک گونه مهاجم و دشمن ماهیان بومی به حساب می‌آید چون از نوزاد ماهیان دیگر تغذیه می‌کند.
به دنبال همین تغییرات شوم در تالاب انزلی طی دهه‌های اخیر بود که در سال ۱۳۸۹ کارگروه احیای تالاب انزلی به ریاست استاندار گیلان و با حضور نمایندگان کلیه دستگاه‌ها از جمله سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شد و تاکنون مصوباتی را هم در راستای کنترل کاهش آب تالاب و احیای آن به تایید رسانده است که البته در سال ۱۳۹۵ به دنبال گزارش منتشرشده دانشگاه تهران با محوریت کاهش شدید عمق تالاب انزلی محرز شد که به منظور بازگرداندن حیات به تالاب انزلی باید جابه‌جایی رسوبات در ۷۰۰۰ هکتار از عرصه‌های تالاب انزلی صورت بگیرد؛ رسوباتی که عمق آن بین هشت تا ۱۱ متر بود. در همان سال از سوی شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان پروپوزالی برای لجن‌زدایی از تالاب انزلی از طریق روش بایوجیمی ارائه شد و به گفته محمدپور- مدیرکل محیط زیست گیلان- در اواخر همان سال، در کارگروه احیای تالاب انزلی مصوب شد که در یک عرصه ۱۶ هکتاری از استخرهای شیلات، طرح زیست‌پالایی با روش بایوجیمی به صورت پایلوت اجرا شود. بعد از پایلوت در استخرها، پژوهشکده آبزی‌پروری به عنوان ناظر طرح، به‌طور رسمی نظرات مثبت خود را اعلام کرد.
