فیل «اس‌۴۰۰» در اتاق ناتو

سرویس بین الملل جوان آنلاین: حدود یک هفته است که هواپیما‌های ترابری روسی به نام آنتونوف ان ۱۲۴ در پایگاه هوایی مرتد یا آکینجی در نزدیکی ترکیه به زمین می‌نشینند. مأموریت آن‌ها وارد کردن قطعات سیستم دفاع موشکی روسی اس ۴۰۰ است و به نظر می‌رسد سرعت عمل این هواپیما‌های فوق سنگین نشان از تمایل هر دو طرف (روسیه و ترکیه) بر سر پا کردن این سامانه دفاع موشکی دارد. در مقابل، امریکا بعد از مدت‌ها تهدید ترکیه در نهایت تصمیم خود را گرفت و روز چهارشنبه گذشته اعلام کرد ترکیه را از برنامه جنگنده‌های اف ۳۵ خود حذف می‌کند. امریکا از سال انعقاد قرارداد خرید آن سامانه، ترکیه را تهدید به این کار کرده بود و حالا که می‌بیند آنتونوف‌های روسی قطعات آن سامانه را یکی پس از دیگری وارد ترکیه می‌کنند، تهدید خود را عملی کرده است. هر چند به نظر می‌رسد اس ۴۰۰ روسی در مقابل اف ۳۵ برای ترکیه تنها یک قرارداد نظامی در مقابل قرارداد نظامی دیگری است، اما باید گفت این موضوع برای ترکیه بسیار بیش از اینهاست و ترجیح اس ۴۰۰ بر اف ۳۵ به معنای دورتر شدن آنکارا از واشنگتن و نزدیکی بیشتر آن به مسکو است.

می‌توان گفت ترکیه تا همین یک هفته قبل در کانون جنگ قرارداد‌ها بود. روسیه از یکسو و به واسطه روابط نزدیک و گرم خود و به خصوص علایق شخصی بین ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان به دنبال این بود که قرارداد ۵/۲ میلیارد دلاری فروش اس ۴۰۰ را به نتیجه برساند. از سوی دیگر امریکا از زمان انعقاد این قرارداد در دسامبر ۲۰۱۷ مخالفت خود را با آن اعلام کرد و حتی کشور‌هایی نظیر آلمان هم پا در میانی کردند تا آنکار را از این قرارداد منصرف کنند، اما با معلوم شدن عزم راسخ آنکارا برای دریافت اس ۴۰۰ روسی بود که پاتریک شاناهان، سرپرست سابق وزارت دفاع امریکا در ششم ژوئن و با ارسال نامه‌ای به همتای ترکیه‌ای خود خلوصی آکار به صورت رسمی تهدید کرد «اگر ترکیه سیستم‌های دفاع موشکی اس ۴۰۰ را دریافت کند، جنگنده‌های اف ۳۵ را دریافت نخواهد کرد.» این تهدید به معنای عدم تحویل ۱۰۰ فروند از این جنگنده‌ها به ترکیه بود، اما امریکا تنها به این تهدید قناعت نکرده است بلکه قطع برنامه آموزشی خلبان‌های ترکیه در خاک امریکا برای پرواز با اف ۳۵، تحریم ترکیه بر مبنای قانون موسوم به معامله با دشمنان امریکا یا کاتسا و توقف تولید قریب به ۹۳۷ قطعه از اف ۳۵ در خاک ترکیه از جمله دیگر تهدید‌های امریکاست که حالا امریکا به دنبال اجرای تمامی این تهدیدهاست. گفته می‌شود اجرای این تهدید‌ها نه تنها باعث از دست رفتن فرصت‌های شغلی در ترکیه می‌شود بلکه می‌تواند بار تحریمی بر صنایع این کشور به خصوص بخش نظامی آن تحمیل کند. هیچ کدام از این تهدید‌ها باعث نشد تا اردوغان کوچک‌ترین شکی برای وارد کردن اس ۴۰۰ به خاک ترکیه کند و حتی با خونسردی گفت: «امریکا باید قبل از هر چیز، پول هواپیما‌های اف ۳۵ را به ترکیه بازگرداند.» او با این حرف به واشنگتن نشان داد دیگر اف ۳۵ آن جذابیت گذشته را ندارد و حتی حاضر است عطایش را به لقایش ببخشد و به جای آن سامانه اس ۴۰۰ را مستقر کند.

شکی نیست اردوغان در این تصمیم خود تمام جوانب امر را سنجیده است. درست است که جنگنده فوق پیشرفته اف ۳۵ کاری قابل توجه در قدرت هوایی ترکیه است به خصوص اینکه تنها اسرائیل است که در منطقه این جنگنده را در اختیار دارد، اما از این مهم‌تر، مسئله دفاع از مرز‌های هوایی ترکیه است. در واقع ترکیه همواره برای تأمین امنیت مرز‌های هوایی خود به وجود سامانه دفاع موشکی احساس نیاز می‌کرد و ۱۰ سال قبل بود که خبر خرید سامانه دفاع موشکی پاتریوت بر سر زبان‌ها افتاد، اما دولت باراک اوباما حاضر نشد تا علاوه بر این سامانه، دست‌کم بخشی از تکنولوژی آن را به ترکیه انتقال دهد و اردوغان هم که در آن زمان پست نخست‌وزیری ترکیه را داشت این انحصارطلبی دولت امریکا را به نفع امنیت ترکیه نمی‌دانست. عدم توافق بین واشنگتن و آنکارا برای انتقال پاتریوت باعث شد اردوغان در وهله نخست به دیگر شرکای خود در ناتو رو بیاورد و وقتی از آن‌ها ناامید شد، به دنبال خرید اس ۴۰۰ روسی رفت. باید گفت مسئله تکنولوژی سامانه دفاع موشکی تنها عامل برای ترجیح اس ۴۰۰ نبود بلکه موضوع هزینه و برد عملیاتی این سامانه هم از جمله انگیزه‌هایی بود که اردوغان را مصمم به خرید آن می‌کرد. در حالی که هزینه اس ۴۰۰ برای آنکارا تقریباً نصف پاتریوت است، برد عملیاتی و توانمندی‌ها سامانه روسی نیز دو برابر پاتریوت است به نحوی که برای مثال این سامانه می‌تواند موشک‌های بالستیک را در بردی دو برابر پاتریوت مورد هدف قرار دهد. در نتیجه انحصار‌طلبی امریکایی‌ها و مزیت‌های اقتصادی و نظامی اس ۴۰۰ از جمله عواملی بود که این سامانه را بهترین گزینه برای دفاع از امنیت هوایی ترکیه می‌کرد و به همین جهت، اردوغان برنامه خرید آن را با جدیت در دستور کار قرار داد.

قرار گرفتن اس ۴۰۰ روسی در دست ارتش ترکیه به عنوان دومین ارتش بزرگ ناتو اهمیتی بسیار بیشتر از وجوه اقتصادی یا عملیاتی آن برای آنکارا دارد. از زمان شکل‌گیری سازمان آتلانتیک شمالی یا ناتو سابقه نداشته که یکی از کشور‌های عضو مسلح به تسلیحات رقیب شرقی شود، اما حالا اردوغان نه تنها این سنت را شکسته است بلکه اسلحه‌ای را از رقیب شرقی وارد ارتش خود کرده که می‌تواند تهدیدی برای پیشرفته‌ترین جنگنده امریکا و دیگر جنگنده‌های کشور‌های ناتو باشد. استفاده از اس ۴۰۰ در ترکیه به این معناست که روسیه می‌تواند چگونگی کاربرد این سامانه را در ناتو زیر نظر بگیرد و نه تنها از آن برای ارتقای سیستم‌های دفاع موشکی خود استفاده کند بلکه راز سرپوشیده برخی تکنولوژی‌های اف ۳۵ و جنگنده‌های فوق پیشرفته غربی را نیز حل کند. شاید عمده‌ترین دلیل امریکا برای عدم تحویل اف ۳۵ به ترکیه همین باشد چنانکه کاخ سفید با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرده است اف ۳۵ نمی‌تواند با یک سامانه جمع‌آوری اطلاعات روسی همزیستی داشته باشد «آن هم سامانه‌ای که برای جاسوسی از قابلیت‌ها و فناوری‌های پیشرفته اف‌۳۵ مورد استفاده قرار می‌گیرد.»

روشن است که ناتو و در رأس آن امریکا تمایل نداشته باشند تا ترکیه را از حلقه اعضای خود خارج کنند. ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو در عین اینکه نگرانی خود را از خرید اس ۴۰۰ توسط ترکیه و عدم مشارکت این کشور در برنامه اف ۳۵ بیان می‌کند، اما در عین حال تأکید می‌کند ترکیه عضوی مهم در ناتو است و از اتکای تمامی اعضای ناتو به یکدیگر می‌گوید و به نظر می‌رسد هنوز ترکیه در برنامه‌های مانور مشترک آینده ناتو در چند کشور اروپایی باشد. توانایی نظامی ترکیه، زیرساخت‌های نظامی آن و از همه مهم‌تر موقعیت ژئوپلتیک این کشور با توجه به احاطه آن بر سه دریای سیاه، اژه و مدیترانه از جمله عواملی است که باعث می‌شود چشم‌پوشی از همکاری با آن برای ناتو بسیار سخت باشد و با وجود استفاده آنکارا از اس ۴۰۰ و لغو برنامه اف ۳۵ باز بودن آنکارا در اتحادیه را بر نبودنش ترجیح دهد، اما از طرف مقابل، اردوغان با ترجیح اس ۴۰۰ بر اف ۳۵ و خرید احتمالی جنگنده روسی سوخو ۳۵ دیگر آن شریک سابق در ناتو نیست. موضوع فروش سوخو ۳۵ در مقطع فعلی بیشتر از سوی روس‌ها شنیده می‌شود، اما اگر آنکارا در این مسیر گام بردارد فاصله‌اش را با امریکا و شرکای ناتو بیشتر می‌کند و معلوم خواهد شد اردوغان خواهان بودن در ناتو به هر قیمتی نیست. تجربیات او طی قریب به یک دهه گذشته و عدم حمایت‌های اعضای ناتو از او چه در جریان کودتای نافرجام ژوئیه ۲۰۱۶ و چه در مسائل و مشکلات منطقه‌ای ترکیه باعث شده است آنکارا دیگر مثل سابق اعتمادی به شرکایش در ناتو نداشته باشد و با نزدیک شدن به روسیه سعی می‌کند توازنی در روابطش با امریکا و ناتو ایجاد کند. اردوغان برای دستیابی به این توازن از روابط گرم شخصی‌اش با پوتین استفاده می‌کند و با این روابط است که توانسته است نقش ترکیه را از صرف عضویت در ناتو به حلقه میانی ناتو و روسیه ارتقا دهد به نحوی که در عین برخورداری از شراکت در ناتو، بی‌بهره از تسلیحات پیشرفته روسی هم نباشد. به این ترتیب، اس ۴۰۰ در خاک ترکیه نمادی است از استراتژی کلی اردوغان برای رساندن ترکیه به این موقعیت میانی و به همین جهت است که می‌توان انتظار داشت او در این زمینه مانور بیشتری انجام دهد تا این موقعیت میانی را بیش از پیش تقویت کند.