حوريه ملکي
بیابانزایی یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی کشور است که در خلال سالهای اخیر به دلیل فعالیتهای انسانی و تغییرات اقلیمی به ابعاد نگران کنندهای رسیده است. ایران ۱.۲ درصد از خشکیهای جهان و 3 درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. حدود ۶۱ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که 3 برابر درصد جهانی است. اگرچه ۳۲ میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیمبندیهای اکوسیستمی، ۴۳ میلیون هکتار آن در زمره اکوسیستم بیابانی است. حدود ۲۰ میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تاثیر فرسایش بادی است. از این سطح ۶ونيم میلیون هکتار در محدوده کانونهای بحرانی قرار دارد که در ۱۸۲ منطقه، ۹۷ شهرستان و ۱۸ استان کشور پراکنده است.
***
بر اساس گزارش هاي سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري کشور، در حال حاضر بیش از ۲۰ درصد مساحت ایران تحت تاثیر بیابانزایی قرار دارد. همچنين سرانه بیابان در کشور ما ۴۳۰۰ متر مربع است، این در حالیست که سرانه بیابان در جهان ۲۰۰۰ متر مربع است. همچنين و بر پايه آمارهای کنوانسیون مقابله با بیابانزایی، حدود یک ششم جمعیت جهان، سه چهارم اراضی خشک جهان، یک سوم خشکیهای روی کره زمين در معرض بیابانی شدن قرار دارند که در همين رابطه ۱۱۰ کشور دنیا در معرض بیابان زایی هستند.
*يک پنجم ايران بياباني است
به موازات تخریب منابع طبیعی ناشی از افزایش نیازها بدون توجه به محدودیتهای سرزمین، ظرفیت نگهداشت این مناطق برای تامین نیازها به شدت تنزل خواهد کرد که در صورت عدم اتخاذ سیاستها و برنامههای مناسب جمعیتی، این فرآیند میتواند به از همگسیختگی اجتماعی و عدم تامین نیازهای غذایی منتهی شود. پناهندگان زیست محیطی متاثر از عدم تعادل رابطه بین جمعیت و منابع است و به گسترش حاشیهنشینی منجر میشود؛ پدیدهای که در حال حاضر در بسیاری از کشورها از جمله ایران مشهود است.
چنین شرایطی باعث شده که بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهند. در حال حاضر سرانه بیابان در کشور نيم هکتار است، در حالی که سرانه جهانی آن 22صدم هکتار است.
در مناطق خشک و فراخشک ایران با توجه به شرایط اقلیمی همچنین عوامل انسانی از قبیل افزایش جمعیت، چرای مفرط، برداشت بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی، آلودگی آبهای زیرزمینی از طریق پسابهای صنعتی، شهری و کشاورزی، تغییر کاربری اراضی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیراصولی اراضی کشاورزی، پدیده بیابانزایی رشد فزایندهای دارد.
بر اساس کتاب تحولات جمعیت در ایران یکی از اهداف سیاستهای کلی جمعیت، بازتوزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، متناسب با ظرفیت زیستی با تاکید بر تامین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی است. بر اساس آمار و اطلاعات موجود، وضعیت شرایط اقلیمی در ایران نه تنها شرایط مناسبی ندارد بلکه در برخی از زمینهها از جمله منابع آبی و میزان استفاده از منابع طبیعی، در شرایط بحرانی قرار گرفته است. توجه به استفاده بهینه از منابع و پیشگیری از استفاده از بیرویه این منابع بایستی در لیست اولویتهای برنامه توسعه سیاستهای جمعیتی قرار گیرند.
* سرانه بيابان در ايران، بيش از دوبرابر جهاني
"بعد از تغییر اقلیم و گرمایش جهانی و کمبود آب، بیابانزایی سومین چالش کره زمین محسوب میشود. در ایران نیز بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور تحت تاثیر بیابانزایی قراردارد که همين مسئله سرانه بيابان در ايران را به بيش از دوبرابر سرانه جهاني رسانده است."
اينها صحبت هاي رئیس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور است که معتقد است کارهاي خوبي هم در رابطه با بيابان زدايي صورت گرفته و مي گويد: "اقدامات خوبی در سطح هشت میلیون هکتار از اراضي کشور انجام شده اما هنوز تا رسیدن به نقطه تعادل ، کارهاي زيادي داريم و بايد حدود هفت و نیم میلیون هکتار عملیات بیابان زدایی ديگر انجام شود. بر اساس آمار از سال ۲۰۰۰ در جهان حدود ۱۷۳ میلیون مهاجرت داشتیم ولی در سال ۲۰۱۵ این رقم به ۲۴۴ میلیون نفر رسید که افزایش ۴۱ درصدی مهاجرت در جهان را نشان میدهد."
اين يک حقيقت است که مهاجرتها نشانه تخریب سرزمین، بیثباتی سیاسی، ناامنی غذایی، فقر و جنگ است. همچنين پدیده جنگافروزی از جمله موضوعات مهمی است که باعث تخریب سرزمینها و از بین رفتن منابع میشود. سال گذشته در روز جهانی مقابله با بیابانزایی با شعار «سرزمین ما، خانه ما و آینده ما»، تلاش شد نسبت به شناخت توانایی سرزمینمان و ایجاد فرصتها برای پایداری زندگی مردم اقدام شود و با توجه به شرایط اقلیمی و استعداد هر منطقه اجازه ندادند مردم به خاطر خشکسالی و فقر دست به مهاجرت بزنند زیرا مهاجرت بیرویه موجب حاشیهنشینی دراطراف شهرها میشود.
*نبود مديريت و افزايش حاشيه نشيني ها
با توجه به اقدامات صورت گرفته در کشور در زمینه بیابانزدایی در سطح هشت میلیون هکتار، از جمله احداث بادشکن، بذرپاشی، نهالکاری، مالچپاشی، مراقبت و آبیاری صورت گرفت همچنین در قالب پروژههای ترسیب کربن که با جوامع بینالمللی نيز همکاری هايي انجام گرفته ولي اينها براي کشوري مثل ايران کافي نيست.
اوضاع و احوال طوري شده که ديگر بحث خشکسالي و تبديل مزارع وزمين هاي کشاورزي به بيابان از يک موضوع عادي خارج شده و مي توان از آن به عنوان يک معظل اجتماعي و موضوع امنيتي ياد کرد. چرا که هم اکنون در بسياري از مناطق و روستاهاي مختلف کشور مردم به خاطر خشکسالی و فقر دست به مهاجرت مي زنند. زمانيکه آنها خود را در بياباني بي آب و علف مي بينند، عطاي زندگي در سرزمين ابا و اجداديشان را به لقايش مي سپارند و بار سفر مي بندند و گواه اين ادعا هم افزايش روزافزون حاشيه نشيني در اطراف شهرهاي کوچک و بزرگ است.
بهر حال در اين وانفسا مسئولان دست روي دست گذاشته اند تا روز جهاني مقابله با بيابان زايي از راه برسد و يادشان بيفتدد که بايد حرف هايي در اين رابطه بزنند و با ارايه آمار و ارقام، هشدارهايي بدهند که مشخص شود آنها هم مي دانند در حال حاضر بيابان چه بلايي به سر ايران مي آورد و تا چند سال آينده چه تصويري بايد از جنگل ها و مراتع مان داشته باشيم. اما فراموش نکنيم اگر سرانه بيابان در جهان 2هزار متر مربع است، اين عدد در ايران به بيش از دو برابر يعني 4300 مترمربع رسيده است.
* مالچ ریگی به کمک سمنان آمد
اما اگر قرار باشد از اقدامات استانها در رابطه با بيابان زدايي صحبت شود مي توان به سمنان اشاره کرد. جايي که مالچ ریگی برای اولین بار در ۵۰ هکتار از محور گرمسار-قم انجام شد
در همين رابطه مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان از انجام مالچ ریگی برای نخستین بار در ۵۰ هکتار از بیابانهای گرمسار خبر داد و گفت: این اقدام برای جلوگیری از فرسایش بادی صورت گرفته است.
علی نقی حیدریان ضمن بیان اینکه با حضور معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان جنگلها و مراتع کشور برای نخستینبار در کشور طرح مالچ ریگی پرفسور کردوانی در بیابانهای گرمسار انجام شد، ابراز داشت: بهصورت آزمایشی این طرح در وسعت ۵۰ هکتار از بیابانهای گرمسار صورت گرفت تا از فرسایش بادی منطقه جلوگیری شود.
وی بابیان اینکه این طرح در مقایسه با مالچ نفتی دارای قیمت ارزانتر و سازگار با محیطزیست است، افزود: با توجه به اینکه در برخی از نواحی بیابانی استان سمنان به دلیل نمک بالای منطقه و صخرهای بودن امکان کاشت تاغ و عملیات بیولوژیک وجود ندارد برای جلوگیری از فرسایش بادی از این روش استفادهشده است.
مدیرکل منابع طبیعی استان سمنان بابیان اینکه طرح مالچ ریگی در محدوده عوارضی گرمسار-قم به انجام رسیده است، ابراز داشت: یکی از مزایای این طرح از بین نرفتن آن در زیر آفتاب داغ و همچنین همجنس بودن آن با طبیعت است، لذا مالچ ریگی همان سنگریزههای موجود در طبیعت هستند که مشکلی را ایجاد نمیکنند.
حیدریان بابیان اینکه برای پخش این میزان ریگ از ابزارهای کشاورزی کمک گرفتهشده است، تصریح کرد: این طرح برای نخستین بار در کشور به مرحله اجرا گذاشته شد که در صورت اثربخشی زیاد باوجود ۶۰۰ هزار هکتار کانون بحرانی فرسایش بادی در استان قطعاً این روش در وسعت بیشتری بهکارگیری میشود.
وی افزود: از 5 میلیون هکتار بیابان استان سمنان به دلیل وضعیت بیابان، دشتی بودن مناطق و عدم پوشش گیاهی در یکمیلیون و ۴۰۰ هزار هکتار از این اراضی فرایند فرسایش بادی وجود دارد که میبایست با استفاده از روشهای مختلف با پدیده بیابانزدایی مقابله کرد.