شاملو از زاویه‌ای دیگر

سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: احمد شاملو، نویسنده و شاعر جریان روشنفکری و از بنیانگذاران شعر سپید، در روز دوم مرداد سال ۷۹ چشم از جهان فروبست. در دوم مرداد سال ۹۸ و در سالگرد درگذشت وی، شبکه ۳ سیما مستند «قدیس» را پخش کرد. قدیس اثری انتقادی است که به رغم ضعف ساختاری و محتوایی، تصویری متفاوت از آنچه روشنفکران ایرانی در چندین دهه از احمد شاملو ترسیم کرده‌اند، ارائه می‌کند. همین مسئله باعث شد تا پخش آن از شبکه ۳ سیما، ابزاری برای حمله دوباره این جریان به صداوسیما شود. فارغ از اینکه این مستند با چه کیفیتی تولید شده و آیا امکان پرداختن بهتر به شاملو و افکار وی وجود داشته است؟ «قدیس» در شکستن تصویر بت‌گونه شاملو نزد نویسندگان و شاعران شعر نو، مؤثر بوده است.
قدیس در پنج اپیزود به جنبه‌های مختلف زندگی شاملو از سخنرانی‌ها و شاعری، تا فعالیت‌های سیاسی و فیلمنامه‌نویسی و ازدواج هایش می‌پردازد؛ مستندی که گفته شده با حمایت حوزه هنری ساخته شده است. در مستند قدیس نظرات شاعران و افرادی همچون نیما یوشیج، نجف دریابندری، رضا براهنی، فروغ فرخزاد، احسان نراقی، شفیعی کدکنی، یوسفعلی میرشکاک و محمدرضا شجریان پیرامون احمد شاملو مرور شده است، البته در نسخه‌ای که از تلویزیون پخش شد بنا به ملاحظاتی نقد‌های چند چهره نسبت به شاملو حذف شده است.

«قدیس» کنایه‌ای به بت‌سازی
در مستند «قدیس» اشاره می‌شود، احمد شاملو به دلیل چندین و چند دهه حضور و فعالیت در فضای رسانه‌ای و به تبع آن ارتباطات خوب با نشریات دوران خودش ارتقای قابل توجهی می‌یابد؛ چیزی که در گفتار نویسندگان همتراز از شاملو نقد می‌شود. نکته جالب توجه در مستند «قدیس» این است که غالب نکته‌ها و نظرات انتقادی درباره شاملو از جریان روشنفکری انتخاب شده است.
«قدیس» عنوانی کنایه آمیز برای شاملو است که از دل همین نقد‌های منتشر شده در مستند بیرون می‌آید. ابراهیم گلستان، فروغ فرخزاد، هوشنگ ابتهاج، نیما یوشیج و حتی مسعود بهنود در «قدیس» به شدت افکار، اشعار و جایگاهی را که شاملو بر آن نشسته است نقد می‌کنند.

بازتاب‌های یک مستند
از شامگاه دوم مرداد به بعد، موجی از انتقاد نسبت به پخش «قدیس» در برخی رسانه‌ها به راه افتاده است. برخی از خبرگزاری‌های خارجی مانند خبرگزاری آلمان نیز این انتقاد‌ها را پوشش داده‌اند. در سایت‌های داخلی نیز می‌توان نقد‌های مشابهی را دید. نقطه اشتراک همه این نقد‌ها یک نکته است و اینکه چرا چنین مستندی درباره شاملو ساخته و از تلویزیون پخش شده است. در حالی که این مستند از نظر محتوایی با نقد روبه‌رو نشده است و کسی صحت ادعا‌های مطرح شده درباره شاملو و زندگی وی را زیر سؤال نبرده است.
روایت انتقادی «قدیس» از شاملو، نشان می‌دهد در خود جریان روشنفکری نیز نسبت به شاملو نگاه انتقادی و بعضاً بسیار منفی وجود دارد و در هر فرصتی این موضوع را آشکار می‌کرده است. سخنان تند فروغ فرخزاد درباره شاملو که بخش عمده‌ای از آن ناشی از آشنایی و دوستی میان فروغ و همسر دوم شاملو «توسی حائری» است، بخش قابل توجهی از مستند «قدیس» را تشکیل می‌دهد.

انفعال کارگردان در مقابل پخش تلویزیونی
با پخش مستند قدیس، حسین لامعی کارگردان این مستند با انتشار متنی تند در صفحه اجتماعی‌اش، مدعی شد مستندی که از تلویزیون پخش شده، آن چیزی نبوده که وی ساخته است! وی که به تازگی در برنامه اینترنتی مجری شده و با «مائده» رقاص اینستاگرام مصاحبه کرده است، نوشته: «مستند قِدّیس در شرایطی از شبکه ۳ سیما پخش شد که هیچ گونه شباهت با مستندی که من ساختم نداشت. قِدیس ِبنده، ۷۳دقیقه بود، اما مستندِ پخش شده، ۵۰ دقیقه است!»
مستند قدّیس، نسخه درست و کاملش، سرشار از ارادت به تاریخِ ادبیات است. در ابتدایش، تقدیمش کرده‌ام به نیما یوشیج و ابراهیم گلستان.»
در این یادداشت آن طور که خود کارگردان مدعی شده، قسمت‌هایی که مربوط به ارادات شخصی وی به ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد و نیما یوشیج بوده، ممیزی شده است؛ موضوعی که نمی‌تواند به اصل مستند که نقد شاملو است، ارتباط مستقیمی داشته باشد. یادداشت لامعی را می‌توان بیشتر واکنشی انفعالی در برابر ناراحتی جریان روشنفکری دانست.

مستند‌های بهتری برای نقد صحیح‌تر
مستند «قدیس» اثری متوسط و حتی ضعیف است. محمدتقی فهیم منتقد قدیمی سینما با ضعیف خواندن ساختار این مستند می‌گوید: «کارگردان می‌توانست در بخش ساختاری، از خلاقیت‌های بیشتری استفاده کند تا مخاطب شاهد یک مستند پژوهشی و عمیقی باشد، اما فیلم متأسفانه در بخش‌های ساختاری، ضعف‌های آشکاری دارد، ولی در عین حال فیلم جذابی است، اما جذابیت آن از ساختار نیست بلکه از ایده فیلم که همان شاملو باشد و نیز آدم‌هایی که درباره او صحبت می‌کنند سرچشمه می‌گیرد.»
قدیس می‌توانست اثر بهتری باشد که نشد، اما می‌تواند شروعی باشد برای نقد بهتر افکار شاملو. جای پرداختن به مواضع سیاسی و اجتماعی شاملو پس از پیروزی انقلاب و باز کردن موضوع ارتباط وسیع وی با دربار و همچنین نقش وی در تولید بخش زیادی از سینمای فیلمفارسی می‌تواند دستمایه ساخت مستند‌های بعدی باشد.