محمد رضا هاديلو
حالا ديگر واژه بومگردي براي بسياري از ايران و بخصوص آنها که سفر را به عنوان بخشي از زندگي خود برگزيده اند بسيار آشناست. با وجود اینکه احداث اقامتگاههای بومگردی در ایران به بیش از یک دهه قبل بازمیگردد، اکنون با توسعه روزافزون این اقامتگاهها چالشهای جدیدی در این عرصه به چشم میخورند. اقامتگاه بوم گردی به خانههای قدیمی بازسازی شده اطلاق میشود که در آن سعی بر این است تا مهمانان با شیوه سنتی زندگی در آن محل خاص آشنا شوند و در محیطی طبیعی سفر خود را انجام دهند. هم اکنون. بیش از یکهزار واحد اقامتگاه بوم گردی در یکهزار و ۲۰۰ روستای کشور فعالیت میکند.
***
بر اساس تازه ترین گزارش مربوط به میراث فرهنگی، دستکم ۲۰ درصد مسافران و گردشگرانی که به مازندران سفر میکنند، روستاها و اقامتگاههای بوم گردی را به عنوان محل اسکان و استقرار خود انتخاب میکنند و رغبت در این زمینه هر سال نیز بیشتر میشود. با این حال برای بسیاری از گردشگران، تجربه اول بومگردی چندان خوشایند نبوده است و اگر ارزانی از آن حذف شود، شاید بازگشت دوباره نداشته باشند.
بررسیهای میدانی نشان میدهد که برخی از افراد تنها به خاطر اینکه خانه قدیمی در روستا دارند به دنبال ایجاد بوم گردی رفته اند و مبادرت به پذیرش مسافر میکنند در حالی که از اصول اولیه میزبانی در این واحد آشنا نیستند.
برای این افراد بومگردی و گردشگری شغل و کسب و کار محسوب نمی شود، بلکه ممر درآمد اضافی برای خانوار است و به همین دلیل هم نگاهشان به گردشگر یک بار مصرف و فاقد ارزش گذاری برای تکرار و بازگشت است.
* 5 محور اصلي در بومگردي
کارشناسان مهمترین عوامل موثر بر فعالیت اقامتگاههای بومگردی را شناسایی و آسیبهای متقابل فعالیت در این حوزه و زیربخشهای هرکدام را نیز ترسیم کردهاند که براین اساس، قوانین و مقررات، عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی- فرهنگی، عوامل محیط بومی و نیروی انسانی ۵ محور اصلی فعالیتهای اقامتگاههای بومگردی معرفی شدهاند.
بر همين اساس، بحث قوانین و مقررات مربوط به اقامتگاههای بومگردی بیشتر به تصمیمگیران و سیاستگذاران این حوزه و بهخصوص سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مربوط است. در این میان عدم درک درست از مفهوم و هدف اقامتگاههای بومگردی، توجه بیش از حد به توسعه کمی بدون توجه به توسعه کیفی، نبود آموزش در این حوزه، نبود نظارت اصولی و ارزیابی صحیح، نبود کارشناسان متخصص و آشنا با نحوه اجرای طرح و اعطای مجوز به افراد فاقد صلاحیت ۶محوری هستند که در بخش قوانین و مقررات میتوانند برای توسعه اقامتگاههای بومگردی چالشزا باشند. به اعتقاد کارشناسان، تصمیمگیران و سیاستگذاران در این بخش درک و شناخت درستی از مفهوم و اهداف ایجاد اقامتگاههای بومگردی ندارند و لازم است تعریف دقیق و درستی از این واحدها و هدف ایجاد آنها صورت پذیرد.
از سوی دیگر، هدف سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری طی سالهای اخیر و همچنین برای سالهای آینده، افزایش تعداد اقامتگاههای بومگردی است و برنامههای این سازمان هم در همین راستا طراحی شده. برای دستیابی به این هدف، از ابزارهایی مانند پرداخت وام با بهره کم استفاده میشود و همچنین در ارائه مجوز به سرمایهگذاران سختگیری چندانی صورت نمیگیرد. این امر موجب رشد تعداد اقامتگاههای بومگردی بدون توجه به توسعه کیفی آنها شده است. بانیان واحدهای بومگردی معتقدند تمرکز دولتیها بر افزایش تعداد این اقامتگاهها، بدون آنکه قواعد و صورت مشخصی برای این توسعه وجود داشته باشد، حیات طبیعی و هویت اصیل روستاها را به خطر انداخته و این جریان را که با هدف توسعه پایدار روستاها آغاز شده بود به انحراف میکشاند. در عین حال، این مساله چالشهای اقتصادی را نیز متوجه بومیها میکند.
* اصفهان، ظرفيتي عظيم در دنياي بومگردي
امروزه گردشگری در تمامی دنیا بهعنوان یکی از اصول اساسی توسعه پایدار برشمرده میشود و بر این اساس راهها و طرحهای جدید در جذب گردشگرانی از سرتاسر دنیا موردتوجه مسئولان کشورهای مختلف جهان قرار گرفته است.
توسعه بومگردی با توجه به علاقهمندی گردشگران به حضور در مناطق روستایی ازجمله اصول موردتوجه برای توسعه گردشگری است و کشور ایران نیز با توجه به چهارفصل بودن، ظرفیتهای بیبدیلی برای توسعه بومگردی روستایی دارد.
اصفهان بهعنوان یکی از مقاصد گردشگری دنیا ازجمله استانهایی است که بومگردی آن موردتوجه گردشگران داخلی و حتی خارجی است و تجربه سالهای گذشته نشان داده است گردشگران خارجی از این نوع سفرهای درون استانی استقبال خوبی میکنند.
ظرفیت بومگردی اصفهان بهعنوان استانی که از یکسو، به جاذبههای تاریخی حتی در دورترین نقاط روستایی شهرت دارد و از سویی بهعنوان استانی چهارفصل شناخته میشود که حتی در یکفصل از سال در سفر به شهرهای مختلف یک شهرستان آن، میتوان آب و هوایی متنوع را تجربه کرد میتواند نقطه عطفی برای توسعه گردشگری کشور باشد.
ظرفیتهای گردشگری طبیعی این استان مانند کویرگردی در زیباترین کویرهای دنیا مانند «مصر » و «ورزنه»، روستاهایی با کوهسارهای بلند و آبشارهای وحشی و بهرهمندی از مناطق محافظتشده چهارگانه از ویژگیهای نابی است که در این توسعه میتواند مدنظر قرار گیرد.
دراینارتباط مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان از توسعه اقامتگاههای بوم گردی بهعنوان راهکار اصلی توسعه گردشگری روستایی استان اصفهان یادکرد و اظهار داشت: توسعه بومگردی میتواند زمینههای تولید و اشتغال جوانان را در روستاها فراهم آورد.
فریدون الله یاری با بیان اینکه استان اصفهان با داشتن حدود دو هزار روستا و یکی از ۲۰ منطقه گردشگری عشایر کشور، ظرفیتهای خوبی برای توسعه دارد، ابراز داشت: علیآباد، قورتان، کلهرود، سین، جاجا، مشهد اردهال، مشهد کاوه آهنگر، پوده، دنگزلو، خفت، اسفرجان، نشلج، دره، هاردنگ، مهرجان، گرمه، عروسان، دمآب، هسلینجه، یارند، هنجن، طره، کمجان، برز، طرق، نیسیان و ابیانه از جمله روستاهای گردشگری استان هستند که تاکنون نیز مورد استقبال گردشگران قرارگرفتهاند.
* خلاء حرفه اي ها در دنياي سلده و سنتي
گردشگران و مسافران علاوه بر علاقه مندی برای حضور و تجربه اقامت در روستاها و مناطق دیدنی مازندران، کم هزینه بودن این نوع اقامتگاهها نسبت به اقامتگاههای رسمی همچون هتل و متل راعلت میل و رغبت برای استفاده از این فضاها میدانند.
در همين رابطه محمد جواد رحمانی که یکی از بوم گردانهای با سابقه مازندران است، حرف هاي زيادي براي گفتن دارد.
او که سومین واحد بوم گردی این استان را در خلیل شهر بهشهر راه اندازی کرده است و از پنج سال پیش به همراه اعضای تیم ۱۰ نفره اش با استفاده از خانههای قدیمی و سنتی خودشان و گذراندن دورههای آموزشی ملی اکوتوریسم در حال فعالیت هستند، از وضعیت کسب و کار در این حرفه ابراز رضایت میکند و معقتد است علاوه بر ورود غیر حرفه ای ها، مخالفت و مقاومت جوامع محلی با فعالیت توسعه ای در حوزه گردشگری بوم گردی نیز سبب میشود تا این شق از گردشگری نتواند با سرعت لازم حرکت کند.
وی که خود از اهالی بومی منطقه خلیل شهر است، افزود : مقاومت اهالی بومی با فعالیت بوم گردی بیشتر ناشی از دیدگاه آنها نسبت به ورود افراد غیر بومی با آداب و فرهنگ متفاوت و بنا به گفته خودشان فرهنگ مضر است.
این بوم گردان مازندرانی گفت : در حالیکه با وجود هتل و متل در هر منطقه ای و ورود گردشگران میتواند فرهنگها به هر منطقه وارد شود ولی مقاومت برای بوم گردیها به خاطر نوپا بودنش بیشتر است.
رحماني که خود پس از طی کردن دورههای آموزشی اکوتوریسم که شامل بستههای مختلف از قبیل تور لیدری، پرنده نگری، طبیعت گردی، گیاه شناسی و رفتار با افراد موفق به اخذ گواهینامه و دریافت مجوز بوم گردی شد، افزود : برخلاف سخت گیریهایی که در ابتدای فعالیت بوم گردیها انجام میشد اما اکنون تلاش برای افزایش کمی تعداد بوم گردیها باعث شده تا افراد بدون داشتن مدرک و گواهینامه آموزشی به حیطه وارد شوند.
وی فقدان سواد کار حرفه ای را به عنوان عاملی در پس زدگی فعالیت بوم گردی عنوان کرد و هشدار داد : این مساله به نوعی چوب لای چرخ فعالیت افراد حرفه ای و آموزش دیده میگذارد و مسافران و گردشگران به دلیل خدمات نامناسب از بوم گردی ناراضی میشوند.
این بوم گردان گفت : اینکه فردی تنها با داشتن خانه قدیمی و بدون هرگونه آموزش و یا فراگیری وارد این حرفه بشود آسیب به این شاخه گردشگری است.
وی که به همراه تیم ۱۰ نفره اش ۱۲ واحد بوم گردی در مازندران را زیر پوشش دارد، گفت : در طول سال ۱۵ هزار مسافر در این واحدها مستقر میشوند که از نظر تعداد و حجم پذیرش مسافر حتی با تاسیسات اقامتی همچون هتل رقابت میکنیم.
به گفته رحمانی، ورود غیر حرفه ایها به بوم گردی و ارائه خدمات نامطلوب به مسافران باعث میشود تا میل و رغیبت بازگشت دوباره به این فضاها کاسته شود و بالتبع آن از میزان درآمد نیز میکاهد.
* کيفيت فداي کميت، براي بالا بردن آمار
گرچه مسوولان گردشگری کشور بر پیشبرد موازی برنامههای آموزشی و ترویجی تاکید میکنند، با این حال اقدام دیرهنگام سازمان گردشگری در این خصوص، حواشی زیادی را پیرامون توسعه کمی اقامتگاههای بومگردی رقم زده است. در واقع، تشویق روستاییان به ساخت این واحدها برای تحقق ۲هزار اقامتگاه بومگردی تا پایان برنامه ششم توسعه، این جریان را از مسیر اصلی خود خارج و گردشگران را نسبت به این دست از اقامتگاهها بدبین خواهد کرد. همچنین فراهم نبودن دیگر زیرساختهای لازم در مناطق محلی که پیشنیاز ورود گردشگران است، در کنار عدم معرفی این مناطق در شمار مقاصد گردشگری، جوامع محلی امیدوار را از کسب درآمد مطلوب بینصیب خواهد گذاشت.
یکی از اساسیترین و مهمترین فاکتورها برای ورود به بخش اقامتگاههای بومگردی، بحث آموزش افراد فعال در این حوزه است. از آنجا که احداث اقامتگاههای بومگردی بیشتر در مناطق روستایی و تاریخی صورت میگیرد و بهدلیل اینکه زندگی در این مناطق بیشتر بهصورت سنتی است و مردم نیز نسبت به فرهنگ و ارزشهای خود حساستر هستند، نیاز است سرمایهگذاران در این مناطق در رابطه با این مسائل آموزش ببینند و با مسائل اجتماعی-فرهنگی و زیستمحیطی منطقه آشنایی کامل داشته باشند تا بتوانند حداکثر مشارکت جامعه محلی را جلب کنند. با اینهمه گویا در زمینه آموزش از سوی سازمانهای متولی گردشگری برنامه مشخصی طراحی نشده است و این موضوع یکی از ضعفهای سازمانهای متولی در زمینه گردشگری به حساب میآید.
یکی دیگر از ضعفهای موجود در بخش اقامتگاههای بومگردی، نظارت و کنترل است. این موضوع موجب میشود استانداردهای لازم به صورت کامل اجرا نشود و کیفیت خدمات ارائهشده پایین بیاید. این درحالی است که به باور کارشناسان، وجود بخش نظارتی در هر کسب و کاری موجب پیشرفت فعالیتهای کسب و کارها خواهد شد. در این زمینه لازم است سازمان متولی گردشگری از تجربیات کشورهای موفق استفاده کند و با تدوین استانداردهای بینالمللی در این زمینه و همچنین تشکیل بخشهای نظارتی فعال بر فعالیت این واحدها و آموزش ارزیابان متخصص، زمینه را برای رشد و توسعه کیفی این واحدها فراهم آورد.
در عین حال، کارشناس متخصص در زمینه پیادهسازی طرح اقامتگاههای بومگردی وجود ندارد و همچنین سرمایهگذاران در این بخش بعضا با اصل موضوع آشنا نیستند. همین موضوع سبب شده استانداردهای روز دنیا در این واحدها مورد استفاده قرار نگیرد. از اینرو، نیاز است کارشناسان متخصص در زمینه پیادهسازی اقامتگاههای بومگردی در کنار سرمایهگذاران این بخش حضور داشته باشند تا با استفاده از تجربیات و مهارتهای این کارشناسان، توسعه اقامتگاههای بومگردی در راستای دستیابی به اهداف تعیین شده صورت گیرد و کیفیت فعالیتهای این واحدها افزایش یابد. یکی دیگر از آسیبهای این بخش نیز اعطای مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری به افراد فاقد صلاحیت و تخصص در این زمینه است. کارشناسان اعتقاد دارند سرمایهگذاران در این واحدها باید از افراد واجد تخصص و تجربه لازم در حوزه گردشگری باشند تا بتوانند با استفاده از تخصص و تجربه خود، کارآیی بهتر و بالاتری داشته باشند.