سرویس بین الملل جوان آنلاین: ترکیه و عربستان سعودی تا چند سال قبل در یک جبهه و دوشادوش یکدیگر قرار گرفته بودند. نباید فراموش کرد که جبهه واحد این دو کشور تا جایی پیش رفت که موضوع حضور نظامی مشترک در سوریه از سوی هر دو طرف اعلام شد و هرچند بهانه دخالت نظامی مشترک این دو داعش بود، اما بر کسی پوشیده نبود که هدف اصلی چیزی جز جنگ مستقیم با حکومت سوریه نیست. آن مداخله نظامی مشترک به دلایل مختلف از جمله آتشبس مورد توافق امریکا و روسیه، آن موقع عملی نشد، اما هر دو کشور به تقسیم کاری ادامه دادند که از ابتدای جنگ سوریه بین خود داشتند. آن تقسیم کار به این ترتیب بود: پول از طرف عربستان، اقدامات میدانی از آمادگی معارضان تا مسلح کردن و مشاوره و حتی فرماندهی آنها در سوریه به عهده ترکیه. این معادله در کمتر از یک سال بعد هم توانست دوام بیاورد، اما بحران در روابط بین عربستان و قطر در ژوئن ۲۰۱۷ به طور کلی این معادله را به هم زد و باعث حذف عربستان از عرصه سوریه شد. حالا به نظر میرسد که عربستان قصد بازگشت را به سوریه دارد، اما در مسیری کاملاً متفاوت با آن معادله و در تقابل مستقیم با ترکیه.
هزینههای غیبت
بیش از دو سال است که عربستان تقریباً در عرصه سوریه غیبت داشته است. جیشالاسلام یکی از گروههای مسلح معارض سوری بود که زمانی در شهر دوما واقع در استان ریف دمشق و منطقه غوطه شرقی واقع در حومه دمشق مستقر بود و یکی از سازمانیافتهترین و بزرگترین گروههای مسلح در جنگ داخلی سوریه به حساب میآمد. محمد زهران علوش که کمی بعد از شروع بحران سوریه در ۲۰۱۱ نخستین هستههای مسلح را راهاندازی کرده بود، رابطهای قدیمی با سعودیها داشت. او سالها قبل از این بحران تحصیلات خود را در زمینه شریعت اسلامی در دانشگاه اسلامی مدینه تکمیل کرده بود و همانجا بود که رابطه نزدیکی با شیوخ وهابی عربستان نظیر عبدالعزیز بن باز، مفتی سابق آلسعود و محمد بن صالح العثیمین برقرار کرد. علوش به واسطه این رابطه نزدیک با سعودیها بود که ابتدای کار گروه مسلحی به نام سریهالاسلام را راه انداخت و بعد نام آن را به لواءالاسلام تغییر داد و درنهایت، بیش از ۵۰ گروه مسلح را در ۲۰۱۳ یکی کرد تا با حمایت سعودیها، گروه جیشالاسلام را پایهگذاری کند. جیشالاسلام تحت فرماندهی علوش بارها سعی کرد از محور غوطه شرقی وارد دمشق شود و مستقیماً با واحدهای ارتش میجنگید و البته اجازه تشکیل گروهی دیگر را در مناطق تحت نفوذ خود هم نمیداد. گروهی موسوم به جیشالامه تحت فرماندهی احمد طاها و تعداد زیادی از افراد این گروه جزو گروههایی بود که در منطقه جیشالاسلام فعالیت میکرد، اما به دست علوش منحل و اعضای آن دستگیر و زندانی شدند. عربستان با علوش و جیشالاسلام پایگاه قابل توجهی در سوریه به دست آورده بود و میتوانست با تکیه بر این پایگاه از یک سو برنامه خود را برای سرنگونی دولت سوریه دنبال کند و از سوی دیگر، کارتی مقابل رقبایی مثل قطر و جبههالنصره داشته باشد. عربستان تا دو سال قبل این موضع را در سوریه حفظ کرد، اما تغییر وضعیت میدانی و با حذف جیشالاسلام در دوما و غوطه شرقی بهکلی کارت خود را در سوریه از دست داد و از دو سال قبل به این سو، ترکیه با حمایت مالی قطر، مدیریت گروههای مسلح معارض در استان ادلب سوریه را به عهده گرفته است.
حاشیهنشینی سعودی
هزینهسعودیها در پی تغییر معادلات جنگ سوریه تنها در عرصه میدانی نبود بلکه سعودیها در عرصه سیاسی نیز متحمل هزینه شدند. تشکیل سلسله نشستهای آستانه تحت نظارت سه کشور ایران، روسیه و ترکیه باعث شد تا محور سیاسی معارضان به دست ترکیه بیفتد و به همین جهت بود که معارضان سوریه دیگر چندان جایگاهی در ریاض نداشتند و این استانبول ترکیه بود که مقر اصلی هیئت معارضان سوری شد. استعفای محمد مصطفی علوش از ریاست دفتر سیاسی جیشالاسلام در می ۲۰۱۸ نقطه عطفی برای تضعیف موقعیت عربستان در عرصه سیاسی بحران سوریه بود؛ چراکه او با رهبری گروهی به نام «نیروهای انقلاب و معارضان سوریه» نقطهنظرات ریاض را در مذاکرات آستانه دنبال میکرد و استعفای او به این معنا بود که سعودیها عامل اصلی خود را در عرصه سیاسی بحران سوریه از دست داده بودند. این اتفاق نمیتوانست چندان دوامی داشته باشد و سعودیها نمیتوانستند عرصه معارضان سوریه را به طور کامل به ترکیه واگذار کنند بهخصوص اینکه ترکیه بعد از بحران روابط بین سعودیها و قطر به طور کامل در کار قطر قرار گرفت و قتل جمال خاشقچی در ۲ اکتبر ۲۰۱۸ تقابل بین ترکیه و سعودیها را به اوج خود رساند. سعودیها چند بار با کمک و حمایت امریکاییها سعی کردند روابط نزدیکی با کردهای سوریه برقرار کنند تا اینکه بتوانند از نیروهای کرد سوریه به عنوان عنصر متوازنکننده در برابر تسلط ترکیه بر معارضان سوری بهرهبرداری کنند. پرداخت کمک مالی به مبلغ ۱۰۰ میلیون دلار در آگوست ۲۰۱۸ به کردهای سوریه و سفر ۱۲ ژوئن ثامر السهبان، وزیر مشاور سعودی در امور خلیج فارس، به همراه جوئل رابین، معاون وزیر خارجه امریکا و ویلیام روباک، سفیر سابق امریکا در بحرین به استان دیرالزور سوریه برای دیدار با فرماندهان کرد سوریه و عشایر عرب در جهت این توازنسازی انجام گرفت. با وجود این، سعودی نتوانست از محور کردهای سوریه جبههای علیه ترکیه ایجاد کند بهخصوص اینکه ترکیه بعد از عملیات اخیرش در شمال سوریه و اقدام امریکا برای خروج از منطقه و خالی کردن پشت کردها، به طور کلی برنامه توازنسازی سعودیها را به هم زد و آنها مجبور شدند به مهرههای خود در میان هیئت معارضان سوری بازگردند.
کودتای سعودی
سعودیها جمعه و شنبهای که گذشت نشستی دو روزه برای گروهی از معارضان سوری در ریاض ترتیب دادند. این نشست تحت عنوان «معارضان مستقل سوریه» انجام شد که عربستان از ۶۵ معارض سوری برای شرکت در آن دعوت کرده بود و در بیانیه پایانی این نشست هم فهرست ۱۳ نفرهای از شرکتکنندگان اعلام شد که بهزعم سعودیها در هیئت عالی مذاکرهکننده معارضان و به عنوان هیئت مستقلین قرار میگیرند. این اقدام سعودیها از سوی رهبری هیئت عالی معارضان به عنوان کودتایی علیه خودشان تلقی شده و روز پنجشنبه و قبل از تشکیل این نشست، نامهای به وزارت خارجه سعودیها فرستادند و خواستار لغو آن شدند، اما معلوم بود که ریاض توجهی به این نامه نخواهد کرد. نصر الحریری، رئیس هیئت عالی مذاکرهکننده معارضان هم روز جمعه مقابل خبرنگاران گفت که نه این نشست را به رسمیت میشناسد و نه چنین تشکلی و به نظر او، معارضان مستقل معنایی ندارد. درواقع، هیئت عالی مذاکرهکننده معارضان خود از چند هیئت تشکیل شده به نامهای ائتلاف ملی نیروهای انقلاب و معارض با هشت عضو، هیئت هماهنگی با پنج عضو، گروههای مسلح با هفت عضو، معارضان قاهره با چهار عضو، معارضان مسکو با چهار عضو و فراکسیون مستقلین با هشت عضو. حالا عربستان بدون هماهنگی با الحریری تعدادی از معارضان سوری را به ریاض فراخوانده تا ترکیب هیئت مستقلین را تغییر دهد درحالیکه به گفته فاتح حسون، عضو فراکسیون مستقل سابق، اعضای تعیین شده از سوی ریاض مستقل نیستند بلکه افرادی وابسته به گروههای مختلف هستند. در هر صورت، نشست ریاض و تعیین هیئت جدید مستقلین نوعی بازگشت سعودیها به جمع معارضین است تا اینکه وزنه خود را در مذاکرات آستانه و مذاکرات فعلی ژنو برای تدوین قانون اساسی به دست بیاورد، اما به نظر نمیرسد که کار سعودیها به اینجا ختم شود.
جنگ نیابتی در جهان عرب
شاید سعودیها تا همین چند وقت پیش خیلی خود را در عرصه سوریه بازنده نمیدانستند چراکه بازگشایی سفارتخانههای امارات و بعد بحرین در دمشق به عنوان پیشدرآمدی برای تغییر جهت اساسی در رویکرد سعودیها نسبت به سوریه تلقی شد. درواقع، سعودیها با تغییر جهت از فاز سیاسی به نظامی خود به دنبال مقدمهچینی برای آشتی با دمشق بودند که متوجه شدند ترکیه قصد دارد تا از معارضان به عنوان نیروی نیابتی خود در جهان عرب استفاده کند. حالا تصاویری از حضور این معارضان در لیبی پخش شده که نشان میدهد ترکیه آنها را برای جنگیدن با ارتش خلیفه حفتر به لیبی فرستاده است. به نظر میرسد که برنامه ترکیه برای اعزام نیرو به لیبی ابعاد استفاده از این نیروی نیابتی را گستردهتر از این کند تا برنامه مثلث سعودی- مصر- امارات برای به قدرت رسیدن حفتر و سرنگونی دولت فائز سراج در طرابلس لیبی به نتیجه نرسد. دولت مصر از همین حالا به هراس افتاده و به نظر میرسد که سعودیها هم نگران ورود این نیروی نیابتی باتجربه به جهان عرب شده و میخواهد با بازگشت به میان معارضان سوری به نحوی مانع این جریان شود. به این ترتیب، اتحادی که زمانی در برابر دولت سوریه شکل گرفته بود حالا مبدل به خصومتی شده که سعودیها را مجبور به انجام کودتایی بین معارضان سوری کرده تا نگذارد ترکیه نیروهای نیابتی سوری خود را به لیبی یا احتمالاً به دیگر نقاط در جهان عرب اعزام کند.