ایده صدور گاز ترکمنستان به اروپا بسیار جذاب است. اتحادیه اروپا خواهان ارتباط با تأمینکنندگان پایدار و متنوع گاز طبیعی است تا وابستگی قاره سبز به گاز روسها کاهش یابد. هم اکنون بیش از ۵۰ درصد گاز وارداتی اروپا از شرکتهای روسی خریداری میشود. در یک دهه گذشته، در چند نوبت روسها جریان صادرات گاز به اروپا از طریق اوکراین را متوقف کردند. پیامدهای این اقدام در روزهای سرد زمستان، فاجعهآمیز بودهاست. اروپا باید ۸۰ درصد گاز مصرفی خود را وارد کند. بنابراین متنوع کردن منابع تأمین گاز یک اولویت کلیدی در جهت تأمین امنیت انرژی قاره سبز محسوب میشود، چراکه دولتهای اروپایی در مورد پایداری عرضه گاز روسیه تردید دارند.
آذربایجان یکی از کشورهایی است که با تکمیل کریدور گازی جنوبی، صدور گاز به اروپا را آغاز کردهاست، اما ترکمنستان به عنوان چهارمین دارنده ذخایر گاز دنیا تاکنون در صدور گاز طبیعی به اروپا ناکام بودهاست. نیمی از درآمدهای صادراتی ترکمنستان از فروش گاز طبیعی تأمین میشود. گاز طبیعی، مهمترین کالای تجاری این کشور است. عشقآباد یک تولیدکننده و صادرکننده بزرگ گاز طبیعی محسوب میشود.
اما رقابتهای منطقهای در حوزه دریای کاسپین باعث شده تا قدرت اقتصادی ترکمنستان محدود گردد. همچنین نظام حکومتی بسته و شبهکمونیستی عشقآباد با ارزشهای دولتهای اروپا، اختلافات گستردهای دارد. این شرایط را باید یکی از موانع ساخت خط لوله ترنس کاسپین در دو دهه اخیر دانست.
عشقآباد در دام رقابتهای پیچیده
تا سال ۲۰۱۰ میلادی، روسیه مهمترین خریدار گاز طبیعی ترکمنستان بوده است، اما به دلیل اختلاف نظر بر سر قیمت گاز و کاهش تقاضا، حجم گاز فروختهشده به تدریج کاهش یافت و در سال ۲۰۱۶ میلادی، کاملاً متوقف گردید. کرملین همچنان بر دولت ترکمنستان و منطقه کاسپین، نفوذ گستردهای دارد و از آوریل ۲۰۱۹ میلادی، بار دیگر خرید گاز از ترکمنستان را آغاز کردهاست. خط لوله ترنس کاسپین که ایده ساخت آن نخستینبار توسط امریکاییها مطرح شدهاست، از بستر دریای کاسپین میگذرد و راه را برای انتقال گاز ترکمنستان به اتحادیه اروپا از طریق خاک آذربایجان و کریدور گازی جنوبی هموار میکند.
روسیه و ایران همواره به دلایل زیست محیطی مخالف ساخت این خط لوله بودهاند. این دو کشور میتوانند عوارض ترانزیت گاز ترکمنستان را دریافت کنند. به علاوه، آنها به عنوان همپیمانان منطقهای، از حضور یک رقیب جدید در بازار گاز اروپا بیمناکند. اما در سال ۲۰۱۸ میلادی، رهبران پنج کشور ساحلی دریای کاسپین توافق کردند تا با شناخته شدن کاسپین به عنوان دریا و تعیین خطوط ۱۵ و ۲۵ مایلی حاکمیتی و ماهیگیری، سایر مناطق آن به عنوان نواحی استفاده مشترک شناخته شود، اما تعیینتکلیف مالکیت بستر و ذخایر این دریای خروشان به مذاکرات آینده دوجانبه یا پنج کشور موکول شده است.
ظرفیت اقتصادی راکد ترکمنستان
صنعت نفت و گاز، ۹۱ درصد درآمدهای صادراتی ترکمنستان را تشکیل میدهد و اقتصاد این کشور به شدت تکمحصولی است. سرمایه گذاری شرکتهای نفتی در ساخت خط لوله ترنس کاسپین ترکمنستان نیز با ریسک زیادی روبهرو است. قربان اوغلی محمداف، رئیسجمهوری کنونی ترکمنستان (که در گذشته دندانپزشک بوده و از روحیهای مشابه کیم جونگ اون، رئیسجمهوری کره شمالی برخوردار است)، رهبری کشوری با فساد گسترده اداری، دخالتهای دولتی، عدم پایبندی به مقررات حق مالکیت و فقدان تلاش مدیران آن برای جذب سرمایهگذاری خارجی را بر عهده دارد.
اقتصاد ترکمنستان، غیرآزادترین اقتصاد دنیا محسوب شده و با وجود ظرفیتهای عظیم هیدروکربوری، در سال ۲۰۱۸ میلادی تنها ۲ میلیارد دلار سرمایهگذاری خالص خارجی جذب کردهاست، اما کشور اوکراین که درگیر جنگ و آشوب داخلی است، توانسته در مدت مشابه ۵/۲ میلیارد دلار سرمایهگذاری خارجی جذب کند. ساخت خط لوله ترنس کاسپین به میلیاردها دلار سرمایهگذاری نیاز دارد. بودجه پروژه کریدور گازی جنوبی آذربایجان ۴۵ میلیارد دلار اعلام شدهاست. رهبران باکو توانستند بخش اعظم بودجه این طرح را از بانک مرکزی اروپا و بانک توسعه آسیایی دریافت کنند. اما رهبران عشق آباد تاکنون تنها از چینیها استقراض کردهاند. چین در سالهای اخیر به مهمترین خریدار گاز ترکمنستان تبدیل شدهاست. اگر عرضه جهانی گاز کاهش یابد و قیمت گاز به میزان پیش از بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ میلادی بازگردد، سرمایهگذاری در ساخت این پروژه سودآور خواهد بود، اما تولید گاز در ایالاتمتحده و خاورمیانه با نرخی پرشتاب در حال افزایش است.
پافشاری بر ارزشهای کلیدی اروپا
اروپا بارها نسبت به استفاده رهبرانی نظیر پوتین از انرژی به عنوان ابزار پیشبرد سیاست خارجی کشورشان انتقاد کردهاست. اگر این پروژه راهاندازی شود، وابستگی اروپا به گاز روسیه بازهم کاهش خواهد یافت، اما حکمرانان ترکمنستان نسبت به ارزشهای اتحادیه اروپا نظیر کرامت انسان، حقوق شهروندان، آزادی، دموکراسی، عدالت و قانونمداری، توجهی ندارند. کشورهای روسیه و آذربایجان نیز در بخشهای دموکراسی و آزادی رسانهها نمره قابل قبولی ندارند، اما وضعیت ترکمنستان وخیمتر است. در این کشور آزادی رسانهها تقریباً بیمعنا است. رقابتهای منطقهای میان همسایگان کاسپین باعث شده که اقتصاد ترکمنستان در سالهای آینده با چالشهای بیشتری روبهرو گردد. حتی با برطرفشدن مسائل ژئوپلیتیک، ظرفیت اقتصادی محدود و موانع متعدد سرمایهگذاری در این کشور، یک چالش بزرگ در مسیر ساخت خط لوله راهبردی ترنس کاسپین محسوب میشود.
اتحادیه اروپا نیز با وجود نیاز به گاز عشقآباد حاضر نیست به ارزشهای کلیدی خود پشت کند. از نظر تئوری، ترکمنستان میتواند یک شریک کلیدی تجارت انرژی برای اروپا باشد، اما در واقعیت، این مشارکت تنها در حد یک رؤیا باقی ماندهاست.