سرویس جامعه جوان آنلاین: به موجب قانون تنظیم خانواده در دهه ۷۰ که در ماده دوم آن، واحدی درسی به نام جمعیت‌شناسی و تنظیم خانواده بود، این درس به تمامی دانشگاه‌ها راه پیدا کرد. در سال ۱۳۹۱ پژوهش جالبی درباره نظر دانشجویان از این دروس منتشر شد. هدف از این مطالعه، بررسی نظر دانشجویان در خصوص این واحد درسی بود تا در برنامه ریزی‌های آموزشی از نتایج آن استفاده شود.
نارضایتی دانشجویان از درس پرماجرا
این پژوهش در دانشگاه‌های شاهد، تهران، شهید‌بهشتی و آزاد اسلامی تهران صورت پذیرفت. ملاک ورود به مطالعه، گذراندن این واحد درسی و تمایل شرکت در مطالعه بود که طی آن هزار نفر از دانشجویان دانشگاه‌های فوق مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته بود که روایی و پایایی آن طی یک مطالعه مقدماتی و با نظر افراد صاحب‌نظر مورد تأیید قرار گرفته بود. در این تحقیق بیش از نیمی از دانشجویان از تعداد واحد‌های این درس رضایت نداشتند و ۳/ ۸۵ درصد افراد معتقد به لزوم ارائه این درس نبودند. در نهایت همان سال ۱۳۹۱ وزارت بهداشت و علوم حذف درس تنظیم خانواده را به دانشگاه‌های خود ابلاغ کرده‌اند تا گام‌های جدی برای افزایش جمعیت بردارند.
در سال ۱۹۸۱ مجمع عمومی سازمان ملل جایزه‌ای تعیین کرد که هر ساله به یک نفر از محققان یا سیاستگذاران جمعیتی که در توسعه و گسترش آموزش و پژوهش جمعیت‌شناسی یا سیاست‌های جمعیتی نقش بسزایی داشته است، تعلق می‌گیرد.
کمیته ویژه‌ای متشکل از نمایندگان دائمی کشور‌ها سالانه با بررسی سوابق افرادی که برای این جایزه نامزد شده‌اند، با رأی مخفی آن‌ها را انتخاب می‌کنند. این جایزه بالاترین جایزه‌ای است که در حوزه جمعیت در سطح بین‌المللی ارائه می‌شود.
رکورد ایران در غرب آسیا
ایران تنها کشور غرب آسیاست که سه بار موفق شده است این جایزه را به خود اختصاص دهد. دکتر عباسی شوازی (مدیر گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران) به‌دلیل فعالیت‌های تحقیقی و آموزشی که در زمینه جمعیت و توسعه در عرصه ملی و بین‌المللی داشته و علاوه بر آن به‌خاطر فعالیت‌های بین‌المللی از جمله تأسیس انجمن جمعیت‌شناسی آسیا، این جایزه را دریافت کرده است. دکتر علیرضا مرندی و دکتر حسین ملک افضلی نیز به پاس خدماتی که در حوزه بهداشت داشته‌اند نیز قبلاً این جایزه را دریافت کرده‌اند.
با این وجود در دانشگاه‌های کشور فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی هنوز آنطور که باید جدی گرفته نمی‌شود.
رشته جمعیت‌شناسی در دانشگاه‌ها صرفاً به مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری محدود شده و در این بین هم تنها تعداد محدودی از دانشگاه‌ها مانند دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، علامه‌طباطبایی شیراز و یزد اقدام به جذب دانشجو می‌کنند و طبیعی است که میزان تربیت نیروی انسانی در این حوزه به مراتب کمتر از دیگر رشته‌های علوم انسانی خواهد بود، اما با نگاهی به سایت گنج ایرانداک (پایگاه اطلاعات علمی ایران برای دسترسی به اطلاعات پایان‌نامه‌ها و رسالهها) باید گفت فعالیت‌های پژوهشی در بحث جمعیتی نیز حال و روز خوبی ندارد؛ چراکه از سال ۱۳۰۰ تاکنون تنها ۳۴۴ مقاله و رساله با موضوع «جمعیت‌شناسی» منتشر شده که بیشترین آن هم مربوط به سال ۹۰ با ۴۲ پایان‌نامه بوده است و وضعیت در سال گذشته، به‌مراتب بدتر شده و تنها دو پایان‌نامه در آن سال با موضوع جمعیت‌شناسی منتشر شده است.
حرکت از سال ۹۰
هر چند دانشگاهیان از سال ۱۳۰۰ در این حوزه وارد شده، اما جالب اینجاست که در آن سال همان میزان پایان‌نامه در این خصوص منتشر شده است که در سال گذشته بوده و این روند تقریباً تا سال ۷۴ ادامه داشته و طی این سال‌ها در مجموع ۳۴ مقاله منتشر شده است. جالب اینجاست در دهه ۷۰ و همزمان با اعمال سیاست‌های فرزند کمتر، زندگی بهتر کمتر از ۳۰ مقاله در این‌باره به چاپ رسیده است، با این حال وضعیت ورود جامعه آکادمیک کشور به بحث جمعیتی از سال ۹۰ به بعد بهتر شده است و شاید بتوان گفت عمده تحقیقات دانشگاهی در این دهه انجام شده تا جایی‌که از ابتدای این دهه تا سال گذشته ۲۰۹ پایان‌نامه با موضوع جمعیت‌شناسی منتشر شده است.
پیشتازی دانشگاه آزاد در غیبت تهران
بیشترین تحقیقات انجام شده در حوزه جمعیت‌شناسی متعلق به دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشگاه علامه‌طباطبایی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات پزشکی کرمان بود و دانشگاه تهران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های کشور جزو غایبان اصلی این حوزه محسوب می‌شود؛ این درحالی است که مؤسسه مطالعات اجتماعی این دانشگاه دارای گروه جمعیت‌شناسی است!
در کنار کم‌کاری دانشگاه‌ها در بحث جمعیت‌شناسی، اما ورود آن‌ها به مقوله «کاهش نرخ جمعیت» به‌مراتب راضی‌کننده‌تر است؛ چراکه دانشگاه‌ها در طول ۹۸ سال گذشته توانستند ۸۱۰ پایان‌نامه و مقاله در این زمینه منتشر کنند و سال ۹۷ با ۱۶۶ مقاله، بیشترین میزان مقالات منتشر شده را به خود اختصاص داده است و دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد هم با ۷۹۶ پایان‌نامه، در صف اول بررسی این حوزه قرار دارند.
دهه ۸۰ دهه تنبلی
کمترین فعالیت پژوهشی در زمینه تحقیقات جمعیتی در دهه ۸۰ رخ داده است؛ یعنی حتی در دهه ۷۰ هم پژوهش‌های جمعیت‌شناسی نسبت به دهه ۸۰ امیدوار‌کننده‌تر بود. گویی سیاست‌های کنترل جمعیت در کشور بدون پشتوانه و پایش علمی دنبال شده است و مؤلفه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنطور که باید مورد بررسی قرار نگرفته‌اند و به‌ندرت می‌توان در میان پایان‌نامه‌های منتشر شده، پایان‌نامه‌ای را پیدا کرد که مباحث اقتصادی را مورد بررسی قرار داده باشد.
سال‌های طلایی فعالیت‌های دانشگاه‌ها
مقوله «کاهش نرخ‌باروری» در دانشگاه‌های کشور وضعیت به‌مراتب بدتری نسبت به دو موضوع دیگر دارد؛ چراکه از سال ۱۳۴۶ تا سال گذشته تنها ۱۷۱ پایان‌نامه در این زمینه منتشر شده و در سال ۹۶ که براساس آمار سایت گنج بیشترین پایان‌نامه با موضوع «کاهش نرخ باروری» منتشر شده، تنها ۳۹ پایان‌نامه توسط اساتید و دانشجویان کار شده است.
با این حال دهه ۹۰، دانشگاه‌ها دراینباره به تکاپو افتاده‌اند و در سال ۹۱، با هفت پایان‌نامه شروع و در سال ۹۸ با ۱۰ پایان‌نامه به اتمام رسیده و سال‌های طلایی فعالیت‌های دانشگاه‌ها دراینباره مربوط به سال ۹۵ و ۹۶ است. در این میان دانشگاه محقق‌اردبیلی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشگاه ارومیه، دانشگاه تربیت مدرس جزو دانشگاه‌های پیشرو بوده‌اند.
نگاه
بررسی سیاست‌های جمعیتی در دانشگاه یزد
نخستین دفتر استانی انجمن جمعیت‌شناسی ایران سال ۹۶ با حضور رئیس و اعضای این انجمن، رئیس دانشگاه یزد و اعضای هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد، در این دانشکده گشایش یافت.
در این آیین عباس عسکری ندوشن، عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد به‌عنوان نخستین مسئول انجمن جمعیت‌شناسی یزد معرفی شد.
همچنین بار‌ها میزگرد سیاست‌های جمعیتی در ایران نیز با حضور تعدادی از چهره‌های شاخص جمعیت‌شناسی کشور در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد برگزار شده است که شرکت‌کنندگان در این نشست، تحولات جمعیتی کشور را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند. استاد تمام جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در میزگرد برگزار شده این انجمن گفت: رشد انفجارگونه جمعیت از زمانی آغاز شد که میزان مرگ و میر به شکل چشمگیری کاهش و امید به زندگی افزایش یافت. محمد میرزایی افزود: حدود ۱۸۰ سال قبل میزان باروری و مرگ و میر هر دو بالا بود که به همین دلیل رشد جمعیت کم بود، اما از سال‌های ۱۸۴۰ تاکنون جمعیت جهان از یک میلیارد نفر بیش از هفت برابر شده که دلیل اصلی آن کاهش میزان مرگ و میر بوده است.
وی با بیان اینکه سالخوردگی جمعیت یک چالش است، تصریح کرد: نتیجه طبیعی کاهش موالید، سالخوردگی جمعیت است، اما کشور‌های صنعتی حدود ۶۰ سال است که با این پدیده مواجهند و مشکل پیچیده‌ای در این زمینه ندارند. رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران نیز در این نشست گفت: برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت جمعیت جامعه بدون شناخت مسائل جمعیتی دقیق نخواهد بود و سیاست‌های جمعیتی باید انعطاف‌پذیر و متناسب با شرایط یک جامعه باشد.
محمدجلال عباسی شوازی افزود: باروری در کشور از میزان دو فرزند برای هر زن کمتر نشده و روند باروری از سال ۸۰ به بعد به نوعی ثبات رسیده که این نرخ از ۸/۱ فرزند در سال ۹۰ براساس داده‌های سرشماری سال ۹۵ به حدود ۱/۲ فرزند رسیده که در محدوده نرخ جانشینی است. مدرس جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران نیز در این نشست گفت: در دهه ۶۰ ایران یکی بالاترین نرخ‌های باروری را در دنیا داشته که به دلیل کاهش مرگ و میر در سه دهه گذشته، شاهد رشد انفجارگونه جمعیت کشور بودیم.
مجید کوششی ادامه داد: میزان مرگ و میر نوزادان در ایران تا قبل از دهه ۶۰ حدود ۳۰۰ در هزار بوده که این میزان به ۲۰ مورد در هزار کاهش یافته که این موضوع باعث افزایش شدید جمعیت کشور در این دهه شد.
وی یادآور شد: از دهه ۸۰ شاهد کاهش شدید موالید بودیم که این کاهش باعث افزایش جمعیت سالخوردگان می‌شود و اتفاقی که در سال‌های اخیر افتاده، این است که بار جمعیتی از کودکان برداشته شده و هرم سنی جمعیت به سمت توازن در حال حرکت است. کوششی تصریح کرد: وقتی جمعیت کودکان کاهش می‌یابد، حجم جمعیت گروه‌های سنی آماده کار بیشتر می‌شود و با توجه به افزایش امید به زندگی، افراد می‌توانند تا سنین بالاتری به فعالیت اقتصادی مشغول باشند.
رئیس دانشگاه یزد نیز در آیین گشایش دفتر انجمن جمعیت‌شناسی در دانشگاه یزد گفت: دانشگاه یزد با توجه به ظرفیت‌های موجود در حوزه جمعیت‌شناسی، می‌تواند به قطب این رشته در کشور تبدیل شود.
شدت پدیده مهاجرت در استان یزد از مسائلی است که ضرورت انجام مطالعات جمعیت شناختی را افزایش داده است و نیاز به مطالعات جمعیت شناختی در این حوزه احساس می‌شود.
قدردانی مادران شریف از برنامه جمعیتی مجلس
تشکل دانشجویی مادران شریف اخیراً در نامه‌ای به رئیس مجلس ضمن تشکر از اقدامات اخیر مجلس در حوزه جمعیت و خانواده، خواست تا هر آنچه برای عبور کشور از شرایط هشدار جمعیتی لازم است و در حیطه وظایف مجلس می‌گنجد به مرحله عمل برسد.
در نامه این تشکل دانشجویی آمده است: ما جمعی از مادران دانشجوی دانشگاه شریف هستیم که مدتی است به‌صورت متمرکز در حوزه جمعیت فعالیت می‌کنیم؛ در طول این مدت با توجه به مطالعات تخصصی و همچنین بررسی‌های میدانی، مسئله جمعیت در ایران را بسیار نگران‌کننده یافتیم.
از باب «امر‌به‌معروف» و به جهت وظیفه شرعی و انقلابی نکاتی را به عرض حضرتعالی می‌رسانیم که به نظر می‌رسد باید در رئوس برنامه‌های اصلی نهاد قانونگذار جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. همانطور که مستحضر هستید کارشناسان جمعیت و اندیشکده‌های امور راهبردی جمهوری اسلامی ایران متفق‌القول هستند که ایران در حال حاضر در شرایط هشدار جمعیتی قرار دارد و در صورت ادامه روند فعلی به‌زودی به بحران جمعیت نیز مبتلا خواهد شد.
طی ۲۰ سال گذشته نرخ باروری در ایران از ۶ /۴ فرزند، به ۱/ ۶ فرزند رسیده است. این اندازه از کاهش نرخ باروری در تاریخ بشر بی‌سابقه بوده است. متأسفانه در سال ۱۳۹۸ پایین‌ترین نرخ رشد را تجربه کردیم. در حالی که هشت سال از اولین هشدار مقام معظم رهبری در مورد جمعیت می‌گذرد. سیاست‌های کلی جمعیت در بهار سال ۱۳۹۳ توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شد. ایشان در نامه خود به رؤسای قوای سه‌گانه در خصوص اجرا و پیگیری این سیاست‌ها بر سه عامل «دقت، سرعت و قوت» تأکید نمودند.
در طول این مدت، مثل همیشه، تنها ملت انقلابی و مسلمان ایران بودند که با وجود شرایط نامساعد فرهنگی و اقتصادی، با روحیه جهادی وارد میدان فرزندآوری شدند تا مانع ورود کشور به بحران جمعیت شوند. بدیهی است این امر نه‌تن‌ها چیزی از مسئولیت سیاستمداران نمی‌کاهد، بلکه وظیفه سنگین‌تری برای مسئولان ایجاد می‌کند که تا جای ممکن با اقدامات مقتضی، شرایط را برای جهادگران عرصه جمعیت تسهیل کنند.
همچنین یادآوری این نکته ضروری است که اکنون ۱۵سال از دوره ۴۰ ساله پنجره جمعیتی ایران – بدون اقدامی درخور و مؤثر- سپری شده و ۲۵ سال باقیمانده نیز زمان زیادی برای ایجاد مشوق‌های جمعیتی و تغییر الگوی فرزندآوری نیست و کشور در این زمینه نیازمند اقدامی جهادی است.
اکنون و بعد از گذشت شش سال از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت، شایسته است شما با تکیه بر صندلی ریاست مجلس شورای اسلامی، خودتان را مخاطب این ابلاغ رهبری بدانید و با مدیریتی جهادی که همواره جزو شعار‌ها و اولویت‌های شما بوده است، در مدت باقی مانده از پنجره جمعیتی ایران، فرصت را مغتنم شمرده و مانع ورود کشور به شرایط بحران شوید.
لازم می‌دانیم از تلاش برای تشکیل کمیسیون ویژه جمعیت و خانواده سالم و اعلام وصول «طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده» تشکر کنیم. امیدواریم این طرح هرچه سریع‌تر مورد بررسی قرار گرفته و به‌گونه‌ای تصویب شود که عملیاتی و به‌آسانی قابل رصد و پیگیری باشد.
ما نیز به‌عنوان عضو کوچکی از جامعه فعالان جمعیت، مواردی را برای تسریع در عملیاتی شدن این مهم پیشنهاد می‌دهیم.
۱- جرم‌انگاری تبلیغات و اعمال ضد‌جمعیتی
۲- طرح کاهش هزینه‌ها یا پوشش کامل بیمه‌ای برای درمان ناباروری
۳- اختصاص منابع یارانه‌ای ویژه برای خانواده‌های بیش از سه فرزند
۴- رایگان‌سازی یا اعمال تخفیف در حق بیمه فرزندان سوم به بعد
۵- ایجاد الزام قانونی برای احداث مهدکودک با هزینه پایین و کیفیت قابل‌قبول در دانشگاه‌ها
در پایان برای جنابعالی و نمایندگان منتخب ملت، آرزوی توفیق در این عرصه خطیر را داریم تا با توجه به راهکار‌های ازدیاد مطلوب جمعیت که توسط فعالان این عرصه تدوین شده و به‌کار‌گیری دانش جوانان و توصیه‌های دلسوزان ایران اسلامی، هر آنچه برای عبور کشور از شرایط هشدار جمعیتی لازم است و در حیطه وظایف شما می‌گنجد به مرحله عمل برسانید.
