جمعیت جهان به دلیل کاهش میزان باروری و افزایش قابل‌توجه سن امید به زندگی به سمت سالمندی می‌رود. تغییر ساختار سنی اکثر کشور‌های دنیا به سمت سالمندی، در زمینه‌های مختلف یک جامعه اثر می‌گذارد. مقوله اقتصاد یکی از موضوعات حیاتی است که از سالمندی جمعیت تأثیر جدی می‌پذیرد.
با مطالعه تأثیر سالمندی جمعیت بر متغیر‌های کلان و خُرد اقتصادی می‌توان دریافت که اغلب تأثیرات سالمندی جمعیت در زمینه اقتصاد مخرب است و پایداری رشد اقتصادی کشور‌ها را با خطر جدی رو به رو می‌کند.
در ادامه سعی بر آن شده‌است که چگونگی تأثیر منفی سالمندی جمعیت بر متغیر‌های مهم اقتصادی همچون بازار کار، بودجه دولت و رشد اقتصادی تشریح شود. همچنین بر این نکته تأکید می‌شود که هر چه ظرفیت و ثبات اقتصادی یک کشور پایین‌تر باشد، تبعات اقتصادی سالمندی جمعیت شدیدتر خواهد‌بود و هر چقدر سرعت سالمندی بالا باشد و در مدت زمان کمتری رخ بدهد، بر شدت تبعات منفی اقتصادی در جامعه افزوده خواهد شد.
۱- تأثیر منفی سالمندی جمعیت بر بازار کار
کاهش عرضه‌ی نیروی کار مهم‌ترین تأثیر منفی سالمندی بر اقتصاد به شمار می‌رود. سالمند شدن جمعیت منجر به کاهش نیروی کار و افزایش جمعیت بازنشسته می‌گردد که چنین امری افزایش قابل‌توجه بار تکفل (نسبت وابستگی کل) را در پی خواهد داشت.
بار تکفل یعنی به ازای هر ۱۰۰ فرد ۲۰ تا ۶۴ ساله در یک جامعه، چه تعداد فرد ۰ تا ۱۹ ساله و سالمند ۶۵ ساله و بالاتر از آن وجود دارد؟ افراد ۲۰ تا ۶۴ ساله هر جامعه با عنوان نیروی فعال یا افراد در سن کار آن جامعه شناخته می‌شوند و از سالمندان ۶۵ سال و بالاتر از آن به همراه کودکان و نوجوانان زیر ۲۰ سال نیز با عنوان نیروی غیر فعال یاد می‌شود. افراد غیر فعال عموماً مصرف‌گرا و هزینه‌زا هستند و نیازهایشان را نیروی فعال جامعه تأمین می‌کنند.
سنجه بار تکفل مشخص می‌کند که هر نیروی غیر‌فعال (سالمند، کودک و نوجوان) مورد حمایت چند نیروی فعال و در سن کار قرار دارند. همانطور که بیان شد هر چه تعداد سالمندان در یک جامعه افزایش پیدا کند و از تعداد نیروی فعال کاسته شود، بار تکفل در جامعه افزایش پیدا خواهد کرد. از تبعات افزایش بار تکفل، بروز مشکلات و فشار‌های مالی در زمینه تأمین حقوق و نیاز‌های بازنشستگان است که نیروی کار و صندوق‌های حمایتی و بازنشستگی باید متحمل شوند. چرخه تأمین نیاز‌های سالمندان و بازنشستگان اینگونه است که نیروی فعال جامعه کار می‌کند و به صندوق‌های حمایتی حق بیمه پرداخت می‌نماید تا این صندوق‌ها حقوق و نیاز‌های مالی سالمندان را تأمین کنند. با کاهش نیروی فعال جامعه و افزایش تعداد سالمندان و بازنشستگان، صندوق‌های حمایتی و بازنشستگی با مشکل شدید مالی در جهت تأمین این حقوق مواجه می‌شوند و ناچار هستند که اعلام ورشکستگی کنند یا خدمات و مزایای اعطایی به سالمندان را به صورت قابل‌توجهی کاهش دهند و همچنین میزان دریافت حق بیمه از نیروی فعال جامعه را افزایش دهند.
۲- تأثیر منفی سالمندی جمعیت بر بودجه دولت
بودجه دولت، سنجه‌ای مهم برای ارزیابی توان اقتصادی کشور‌ها به شمار می‌رود که درآمد‌ها و هزینه‌های دولت دو رکن اصلی آن هستند.
اخذ مالیات عمده‌ترین منبع درآمدی یک دولت محسوب می‌شود. از طرفی همانطور که در بخش شماره یک گفته شد، سالمندی جمعیت باعث کاهش نیروی کار می‌گردد. با کاهش نیروی کار به عنوان بزرگ‌ترین گروه پرداخت‌کننده مالیات به دولت، سطح درآمد دولت به طور چشمگیری کاهش پیدا می‌کند.
از طرفی هزینه‌های عمومی و عمرانی عمده‌ترین مخارج دولت محسوب می‌شوند و بیشترین هزینه‌های دولت به مسائل آموزشی، بهداشتی، رفاهی، دفاعی و خدمات اقتصادی اختصاص دارد. سالمندی جمعیت باعث افزایش بسیار زیاد هزینه در زمینه‌هایی همچون بهداشت و سلامت، مراقبت و نگهداری و ارائه خدمات رفاهی خواهد شد.
در واقع حرکت به سمت سالمندی جمعیت باعث می‌شود که توازن و ترکیب بودجه دولت دستخوش تغییر قرار گیرد؛ به طوری‌که دولت با کسری بودجه مواجه شود. دولت‌ها برای جلوگیری از کسری بودجه و ورشکستگی مجبورند سن بازنشستگی را افزایش دهند یا میزان دریافت مالیات از نیروی کار خود را بالا ببرند که این مسئله باعث افزایش فشار شدید مالی به نیروی کار و کاهش انگیزه آن‌ها در عرضه کار خواهد شد.
۳- تأثیر منفی سالمندی جمعیت بر رشد اقتصادی
بررسی مؤلفه‌های مهم اقتصادی همچون بازار کار، سرمایه انسانی، سرمایه‌گذاری، بودجه دولت، بازار سرمایه مشخص می‌کند که در یک جامعه رشد اقتصادی اتفاق افتاده‌است یا خیر؟
با بررسی و تحلیل تأثیر سالمندی جمعیت بر متغیر‌های مهم اقتصادی می‌توان دریافت که تغییرات ساختار سنی جمعیت به سمت سالمندی باعث افزایش هزینه‌های عمومی دولت همچون: هزینه‌های سلامت و بازنشستگی می‌گردد، نیروی کار کاهش پیدا می‌کند و متعاقب آن با کاهش پرداخت مالیات، سطح درآمد دولت‌ها کاهش می‌یابد. همچنین نتیجه بررسی تأثیرات سالمندی جمعیت بر دیگر متغیر‌های مهم اقتصادی که مجال تشریح آن‌ها در متن یادداشت حاضر یافت نشد، نیز نشان می‌دهد که سالمندی رشد اقتصادی کشور‌ها را منفی خواهد کرد.
به عنوان مثال نتیجه تحقیقات مؤسسه رند امریکا نشان می‌دهد که اگر جمعیت سالمندان ۶۰ سال و بالاتر از آن در امریکا ۱۰ درصد افزایش پیدا کند، تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور ۵/ ۵ درصد کاهش پیدا خواهد کرد. این تحقیق گزارش می‌دهد بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰، سهم سالمندان ۶۰ سال و بالاتر از آن در امریکا ۸/ ۱۶ درصد افزایش یافته است و همزمان GDP این کشور با ۲ /۹ درصد کاهش رو به رو بوده است و بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، سهم جمعیت سالمندان امریکا ۲۱ درصد افزایش یافته است و در این مدت GDP این کشور با ۱۱ درصد کاهش مواجه شده‌است. همچنین نتایج یک پژوهش در ایران نشان می‌دهد که تغییر ساختار سنی جمعیت به سمت سالمندی در سالهای آینده مانعی جدی در برابر رشد اقتصادی ایران خواهد بود. نتایج یک پژوهش دیگر در کشور می‌گوید: با افزایش یک درصدی در شاخص سالمندی، رشد درآمد سرانه در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت به ترتیب ۱۵/ ۱ درصد و ۸/ ۰ درصد کاهش پیدا خواهد کرد. خلاف سالمندی جمعیت که منجر به کاهش رشد اقتصادی می‌شود، افزایش جمعیت در سن کار موجب رشد اقتصادی می‌گردد. تحقیق فوق در این زمینه بیان می‌کند: یک درصد رشد در نسبت جمعیت ۶۴- ۱۵ سال در بلند مدت منجر به ۲۷/ ۱ درصد رشد تولید خواهد بود و رشد یک درصدی در نسبت نیروی کار شاغل به جمعیت ۶۴- ۱۵ سال باعث رشد ۸۹/ ۱ درصدی در تولید خواهد بود.
در دهه‌های اخیر کشور‌های توسعه‌یافته با مشکل جدی سالمندی جمعیت رو به رو هستند و به موجب آن پایداری رشد اقتصادی در این کشور‌ها با مشکل جدی رو به رو شده است. در آینده نیز کشور‌های در حال توسعه و کشور‌های کمتر توسعه‌یافته دچار این مشکل خواهند شد، اما آثار اقتصادی سالمندی در کشور‌های توسعه یافته، در حال توسعه و حداقل توسعه یافته متفاوت است. تفاوت آنجاست که مطابق آمار، سرعت سالمندی در کشور‌های در حال توسعه و حداقل توسعه یافته بسیار بالاست؛ به گونه‌ای که مردم این کشور‌ها درآمد‌های سرانه پایین دارند و قبل از آنکه پس‌انداز مناسبی داشته باشند، از بازار کار خارج می‌شوند.
داده‌های جمعیتی گویای آن است که سرعت سالمندی جمعیت در کشور ایران بسیار بالاست و مطابق مطلب گفته شده، آسیب‌های اقتصادی ناشی از سالمندی جمعیت در کشور شدت بسیاری خواهد داشت.
* پژوهشگر حوزه جمعیت و خانواده
