نام کنگره همواره با بزرگترین رویداد یک تشکل یا سازمان همراه است. این قرینگی با کلمه بزرگ نشان میدهد در هر موقعیتی که یک کنگره برگزار میگردد باید به دنبال نقاط عطف بزرگ نیز باشیم. با توجه به معنای تشکل یعنی «تشکیلاتی که توسط یک گروه اشخاص حقیقی معتقد به آرمانها و مشی معین تأسیس شدهاست؛ تشکلها دارای ارتباط تشکیلاتیاند» میتوان ساختار تشکیلاتی بالا به پایین و پایین به بالا را از ویژگیهای منحصر بهفرد آن دانست. کنگرهها نماد و مظهر دموکراتیک بودن یک تشکل محسوب میشوند و اگر برگزار نشوند، حیات یک تشکل با خطر مواجه میشود. تشکلها میتوانند در اصناف و قشرهای مختلف تشکیل شوند.
در عرصه دانشآموزی اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشآموزان با تأسیس در سال ۵۸ اولین تشکل دانشآموزی بعد از انقلاب اسلامی است که بعد از تشکیل انجمنهای اسلامی در مدارس تشکیل شده و در بدو تأسیس، شورای مرکزی در آن بالاترین رکن تصمیمگیری و سیاستگذاری محسوب میشود. پرواضح است که ابتدا این شورا متشکل از مؤسسین است و انتخاباتی برای انتخاب اعضا صورت نمیپذیرد. به گفته دکتر امیرعلی محبی که از سال ۵۸ تا سال ۷۲ عضو شورای مرکزی آن بوده، برگزاری اولین کنگره در این اتحادیه ۱۰ سال طول میکشد و در ۹ فروردین سال ۶۸ اولین کنگره برگزار میگردد. اینکه چرا چنین تشکلی تا ۱۰ سال به برگزاری کنگره اقدام نمیکند دلایل متعددی دارد که باید در زمینه و زمانه خویش بررسی شود. دکتر محبی معتقد است: «کار درست این است که هیئت مؤسس باید در اولین زمان ممکن، تشکل را به شورای مرکزی تحویل بدهد. اینکه ۱۰ سال طول کشیده، خیلی عجیب نبود؛ چون اوایل کار، اصلاً این حرفها نبود. تا سالهای ۶۱ و ۶۲ فضای تقابل با گروهکها وجود داشت. بعد از آن هم نیروها درگیر جنگ و مسائل اینطوری بودند، خیلی اهتمامی هم به این کار نداشتند».
با توجه به فضای ملتهب عید ۶۸ که مصادف با برکناری آیتالله منتظری از قائم مقامی است، اولین کنگره اتحادیه در دبیرستان البرز برگزار میشود. این کنگره با حضور حدود هزار نفر از دانشآموزان و مسئولان استانی اتحادیه در سراسر کشور آغاز میشود. دانشآموزان شرکتکننده مسئولان انجمن اسلامی دبیرستان هستند و طی انتخابات شهرستانی و استانی به کنگره راه یافتهاند و از هر استانی نیز مطابق با تعداد انجمنها مسئولانی از همان استان در کنگره حضور مییابند. مانند هر کنگره دیگر یک هیئت رئیسه سنی دارد که آقایان غفوری از استان یزد و نصیری از استان سمنان در جایگاه هیئت رئیسه حضور مییابند تا کنگره آغاز شود. اساسنامه و آییننامه اتحادیه و شورای مرکزی به رأی «آری» و «نه» گذارده میشود و بعد از رأی مثبت کاندیداها از استانهای مختلف سخنرانی کرده و انتخابات برگزار میشود. مطابق با آییننامه آن سال تعداد شش نفر انتخاب شده و به همراه نماینده وزارت آموزش و پرورش و یک نفر از طرف نماینده ولیفقیه شورای مرکزی را تشکیل میدهند. در کنگره اول و کنگره دوم که در سال ۱۳۷۰ تشکیل میشود اساسنامه مورد بررسی واقع میشود و بعد از طرح در شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه ۳۵۵ مورخ ۳ /۵ /۱۳۷۴ مورد تصویب واقع میشود. مفاد ناظر به کنگره و شورای مرکزی نیز در این مصوبه وجود دارد: «کنگره که عالیترین رکن تشکل دانشآموزی در اتحادیه است و متشکل از اعضای منتخب انجمنهای اسلامی دانشآموزان سراسر کشور میباشد، هر دو سال یکبار تشکیل و ضمن استماع گزارش عملکرد دوره قبل، اعضای شورای مرکزی را انتخاب میکند».
پس از سال ۶۸، اتحادیه تقریباً هر دو سال یکبار کنگرهها را برپا کردهاست و در سالهای میانی هر کنگره اجلاسیههای آن کنگره را نیز برگزار کردهاست.
پرسش مهم این است که چرا کنگره؟ پاسخ به این پرسش را باید در ذات تشکل جستوجو کرد. تفاوت ذاتی یک تشکل با یک سازمان اداری در این است که تشکل نیروهای انسانی و ساختار و تصمیمسازیهای خویش را از درون خویش تولید مینماید و روند بالا به پایین ندارد. پویایی تشکل در این است که بتواند از درون خویش بالاترین ارکان تصمیمسازی را انتخاب کند و این انتخاب نیز به صورت کاملاً دموکراتیک و دانشآموز سالار انجام پذیرد. در این تشکل دانشآموزان به عنوان قاعده هرم تشکل در هر دبیرستان مسئول خویش را که یک دانشآموز است مقبولیت میدهند و در شهرستان با انتخاب توسط مسئولان انجمنها و در استان توسط شورای شهرستانها که عنوان قرارگاه دارند. در حقیقت در کنگره با توجه به میزان انجمنها در استانها جلسهای تشکیل میشود که به انتخاب اعضای منتخب شورای مرکزی منجر میشود. این شورای مرکزی است که بالاترین، عالیترین تصمیمها و سیاستها را درباره تشکل میگیرد و حتی انتخاب دبیرکل اتحادیه که بالاترین مقام اجرایی تشکل است توسط شورای مرکزی صورت میگیرد. این تصمیمسازی از طریق دبیرکل و انتخاب مسئولان استانها به پایینترین قاعده هرم منتقل میگردد. واضح است که حضور دانشآموز در عالیترین رکن تشکل دانشآموزی و حضور در قاعده این هرم نشان از پویایی و تحرک ذاتی در این تشکل است.
*مدیر دفتر تاریخ شفاهی اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشآموزان