سرویس بین الملل جوان آنلاین: اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی مرکب از آلمان، فرانسه و انگلیس نقش مهمی در تحقق توافق هستهای برجام ایفا کردند. با اینکه اروپاییها پس از خروج امریکا از برجام، عملکردی منفی در زمینه حفظ آن و اجرایی کردن وعدههای خود داشتهاند، اما هنوز هم ادعای حمایت از برجام را دارند. در عین حال ادعاهای جدید فرابرجامی اروپا که به ویژه از جانب آلمان و فرانسه مطرح شده، نشانگر رویکرد دوگانه و متناقض اروپاست. مقامات ارشد فرانسه و آلمان که در ظاهر از حامیان اصلی حفظ توافق هستهای با ایران هستند، در موضعگیریهای اخیر خود از لزوم اصلاح برجام برای بازگشت امریکا به این توافق بدون اشاره به تعهدات انجام نشده خود و نیز نقض عهد امریکا به عنوان ناقض اصلی توافق هستهای برجام سخن گفته و مدعی شدهاند بازگشت امریکا به توافق هستهای کافی نخواهد بود.
موضعگیریهای اخیر
هایکو ماس، وزیر امور خارجه آلمان در گفتگو با هفتهنامه آلمانی اشپیگل با بیان اینکه توافق بینالمللی هستهای با ایران در دولت جو بایدن، رئیسجمهور آینده امریکا باید از نو مورد بررسی و مذاکره قرار گیرد، گفت: «بازگشت به توافق پیشین کافی نیست. باید توافقی بیشتر از برجام (برجامپلاس) انجام گیرد که منافع ما را نیز مدنظر قرار دهد.» ماس مدعی شده که اروپا انتظارات روشنی از ایران دارد از جمله اینکه دارای سلاح هستهای و همچنین برنامه ساخت موشکهای بالستیک نباشد که تمام منطقه را تهدید میکند. وی تأکید کرد که ایران باید در منطقه نقش دیگری ایفا کند. ماس گفته در این باره پیشتر با وزرای خارجه فرانسه و انگلیس توافق کرده و این موضع در واقع موضع مشترک تروئیکای اروپایی در قبال ایران است. موضعگیری جدید آلمان به نوعی عدول برلین از مواضع قبلی برجامی خود است. برلین مدعی است که نقش اروپا این است که واشنگتن را به توافق برجام بازگرداند و در عین حال ایران را وادار به رعایت تمامی الزامات توافق در چارچوب اصل «رعایت کامل در ازای انطباق کامل» کند. فرانسه نیز به عنوان یکی از اعضای تروئیکا از لزوم بازگشت ایران به تعهدات هستهای، بدون اشاره به وظیفه طرف مقابل در انجام تعهداتش تأکید کرده است. یکی از سخنگویان وزارت خارجه فرانسه ضمن تأکید بر اینکه توافق برجام تضمینی برای دست نیافتن ایران به سلاح هستهای است، مدعی شده که بازگشت ایران به تعهدات برجامی از الزامات تجدیدنظر دولت بایدن درباره برجام است. همچنین «بن والاس» وزیر دفاع انگلیس در موضعی مشابه با ادعای حمایت لندن از برجام مدعی شد که انتظار میرود ایران به تعهدات خود ذیل توافق هستهای پایبند باشد. وی امریکا را نیز به بازگشت به برجام ترغیب کرد. با این حال ظاهراً دولت محافظه کار نظر دیگری دارد. مارک سِدویل، مشاور وزیر و مشاور امنیت ملی پیشین دولت انگلیس ضمن تکرار ادعاهای گذشته مقامهای کشورش درباره ایران گفت: «برجام باید جایگزین و تازهسازی شود.»
واکنش به اقدام ایران
تروئیکای اروپایی روز ۱۷ آذر (هفتم دسامبر) در بیانیهای مشترک درباره تصمیم ایران برای نصب سانتریفیوژهای جدید در تأسیسات غنیسازی نطنز، ابراز نگرانی کرده و آن را نقض برجام دانست. سه کشور اروپایی با اشاره به اقدامات مطرح شده در قانون مجلس شورای اسلامی ایران تحت عنوان «اقدام راهبردی برای لغو تحریمها و صیانت از حقوق ملت ایران» مدعی شدند: «این اقدامات با برجام و تعهدات گستردهتر هستهای ایران همخوانی ندارد. اگر ایران درباره حفظ فضای دیپلماسی جدی است، نباید چنین گامهایی را اجرا کند.» در مقابل، سعید خطیبزاده، سخنگوی وزارت امور خارجه با بیان اینکه اروپاییها باید با اجرای تعهداتشان برادری خود را در برجام اثبات کنند، گفت: «فرصت جدیدی برای ادامه مسیر درست قبلی فراهم شده است. طرف مقابل به اجرای تعهداتش برگردد و ایران هم همانطور که اعلام کرده به تعهداتش عمل میکند.» اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی بارها مدعی شدهاند با توجه به نقش اساسی توان برجام در حفظ صلح و امنیت منطقهای و بینالمللی خواهان بقای این توافق هستند و وعده داده بودند که نهایت تلاش خود را در این زمینه صورت خواهند داد. با این حال اروپاییها با توجه به فشارهای امریکا و نیز نداشتن اراده لازم، از اجرای تعهدات برجامی خود به ویژه اجرای مؤثر سازوکار تعامل مالی وتجاری با ایران موسوم به اینستکس خودداری کردهاند. اساساً بررسی مواضع اروپاییها پس از خروج امریکا از برجام، نشانگر ناتوانی عمیق آنها از اجرای تعهداتی است که در قبال ایران به عهده گرفتهاند.
همسویی با بایدن
جو بایدن به عنوان رئیسجمهور منتخب امریکا تا چند هفته دیگر زمام امور را به دست میگیرد. اروپاییها هم امید تازهای درباره حفظ برجام پیدا کردهاند. با این حال آنها رویکرد جدیدی در این زمینه اتخاذ کردند و خواهان آن هستند که توافق هستهای برجام نه به عنوان توافق نهایی بلکه به عنوان اولین توافق با ایران که زمینهساز توافقات بعدی در زمینه توانمندی موشکی و سیاستهای منطقهای ایران است، محسوب شود. کاترین اشتون، مسئول اسبق سیاست خارجی اتحادیه اروپا که در دوره مسئولیتش در مذاکرات هستهای با ایران نقش داشت، در مقالهای توصیههایی همسو با مواضع تیم بایدن به او کرده و نوشته است: «بایدن باید برجام را به عنوان توافق اول قرار دهد، نه توافق آخر. هرگز قرار نبود که توافق سال ۲۰۱۵ نقطه پایانی مذاکرات باشد. این توافق به یک نگرانی بزرگ و خاص میپرداخت؛ یعنی برنامه غنیسازی اورانیوم ایران و نسبتاً موفق بود.»
عقبنشینی از موضع زیادهخواهانه
پس از موضعگیری قاطعانه ایران در برابر اروپاییها به ویژه در جریان نشست اخیر وزرای خارجه ایران و گروه ۱+۴ که روز دوشنبه اول دی (۲۱ دسامبر) به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، به نظر میرسد که تروئیکای اروپایی در موضع اخیر خود تجدیدنظر کرده است. آنها از برخی مواضع زیادهخواهانه خود عقبنشینی کرده و بر این مسئله تأکید دارند که باید مسئله بازگشت به برجام هر چه زودتر از سوی امریکا و ایران انجام شود. به نظر میرسد این نوعی تغییر تاکتیکی برای جلوگیری از رادیکالیزه شدن مسئله هستهای ایران است. جمعبندی اروپا این است که فعلاً از تحریک ایران و تشدید فضا در رابطه با برجام خودداری کنند، اما این عقبنشینی به معنی تغییر مواضع قبلی آنها یعنی اعمال تغییراتی در برجام و نیز بحث درباره مسائل موشکی و منطقهای مرتبط با ایران نیست. اروپاییها میخواهند تا زمانی که بایدن بر سر کار بیاید، موضع جدید امریکا در قبال برجام را به سمت وضعیتی فریز شده هدایت کنند. تصور این است که بایدن اقداماتی را در راستای پیوستن مجدد امریکا به برجام صورت میدهد و اگر این اتفاق بیفتد راه باز میشود که غربیها مجدد فشارهای خود را به ایران برای انجام مذاکره جدید افزایش دهند. اما تا زمانی که بازگشت به برجام و اجرای تعهدات از سوی امریکا و اروپا انجام نشود، نمیتوانند شاهد تحولی در رویکرد ایران باشند. موضع اروپا درباره برجام در واقع موضع امریکای قبل از ترامپ است، امریکای اوباما درباره نحوه برخورد با مسئله هستهای با اروپا هماهنگ بود و این ترامپ بود که بازی را به هم زد. بایدن برخلاف ترامپ بازی یکجانبه ندارد، بلکه به سمت بازی چندجانبه گرایی با مشارکت اروپا میرود. مواضع اروپا همان مواضع بایدن است، اما خواستند قبل از آمدن بایدن زمینه روانی و ذهنی را برای ایران آماده کنند که باید به سمت مذاکره جدید درباره مسائل مورد درخواست غرب برویم. اروپاییها با موضعگیری زیادهطلبانه اخیر خواستند قبل از آمدن بایدن به ایران گوشزد کنند که هدفشان در قبال برجام چه بوده و چه هست و با بازگشت بایدن به برجام آن هدف گم نمیشود، ولی واکنش شدید ایران و واقعیت نظام بینالملل و صحنه سیاست داخلی امریکا، اروپا را به این جمعبندی رساند که فعلاً از اصرار خود بر مسائل فرابرجامی دست بکشد. به نظر هیچ یک از طرفین دوست ندارند وضعیت جدید وخیمتر از وضعیت فعلی شود و احتمالاً عقبنشینی اروپاییها از مواضعشان به این علت بوده است.
جمعبندی
اروپاییها موضعی دوگانه در قبال برجام و ایران دارند. از یک سو ادعا میکنند که خواهان حفظ برجام هستند و از سوی دیگر موضعی تهدیدآمیز و زیادهطلبانه دارند. به نظر میرسد موضعگیریهای اخیر مقامات ارشد اروپایی در واقع به منظور همسویی کامل اروپا با دولت جدید امریکا و مواضع برجامی آن و در واقع ایجاد جبهه جدید و واحد غرب در برابر ایران صورت گرفته است. بدین ترتیب مشخص است که اروپا پس از روی کار آمدن بایدن در جبهه واحدی در مقابل ایران عمل خواهد کرد. اگر اروپاییها بخواهند این رویکرد را در پیش بگیرند، مسلماً با مخالفت جدی ایران مواجه خواهند شد. تهران برجام را صرفاً توافقی برای حل و فصل مسئله هستهای ایران تلقی کرده و اجازه مذاکره در قالب مذاکرات فرابرجامی درباره مسائل موشکی و منطقهای را به طرفین دیگر این توافق نخواهد داد.