سرویس جامعه جوان آنلاین: هفته گذشته خبری مبنی بر حذف شرط چاپ مقاله برای دفاع از رساله دکتری از سوی دیوان عدالت اداری منتشر شد. طبق این رأی ارائه گواهی پذیرش مقاله در نشریه برای مجاز شدن دانشجوی دوره دکتری برای دفاع از پایان‌نامه خود کفایت می‌کند. با این اوصاف، گام اول از شرط غیرمنطقی انتشار مقاله علمی - پژوهشی به عنوان پیش فرض دفاع از رساله دکتری برداشته شد، اما هنوز اصل ماجرا باقی است، چراکه به هر حال اجبار دانشجو برای اخذ پذیرش از مجلات علمی - پژوهشی خود به معنای همان وارد شدن در مافیای مقالاتی است که تراکت‌های تبلیغاتی آن از میدان انقلاب تا چهارراه وصال به وفور یافت می‌شود. چند نفر از اعضای کمیسیون آموزش مجلس هم در گفتگو با «جوان» همچنان به پیگیری خواسته‌های دانشجویان تأکید کردند.
اعتراض دانشجویان دکتری و پیگیری‌های روزنامه جوان در نهایت منجر به این شد که با توجه به رأی اخیر دیوان عدالت دیگر نیازی نیست دانشجویان دکتری وزارت علوم منتظر انتشار مقاله در نشریات علمی- پژوهشی بمانند تا بتوانند از رساله خود دفاع کنند. این مهم‌ترین خبر در چند روز گذشته برای دانشگاهیان بوده است، اما در واقعیت این تصمیم سنگی از پیش پای دانشجویان دکتری برداشته، اما سنگ‌های دیگر همچنان پابرجاست.
معمای نوآوری علمی
انتقاد دانشجویان دکتری از چاپ مقاله زوری به عنوان پیش نیاز دفاع از رساله چند وقتی است شدت گرفته است. این گلایه‌ها به قدری دامنه‌دار بود که «جوان» پرونده‌ای در همین صفحه در نقد این رویه منتشر کرد. پرونده جوان در کانال‌های دانشگاهی دست به دست چرخید. در همین راستا ۱۴ دی ماه هیئت عمومی دیوان عدالت اداری، شرط چاپ مقاله برای دفاع از پایان‌نامه را خلاف قانون دانست و آن را ابطال کرد، اما این رأی اتفاق جدیدی به شمار نمی‌رود، چراکه بنا بر رویه غالب دانشگاه‌ها، همین پذیرش مقاله برای دفاع کفایت می‌کرد و حالا به تصریح رأی دیوان، باز هم ارائه پذیرش مقاله برای دفاع از رساله لازم است. کسب پذیرش مقاله برای دفاع از رساله هم به معنای اجبار دانشجو به کنار آمدن با مافیای مقالات علمی- پژوهشی است.
به دنبال شکایت از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و درخواست تقاضای ابطال ماده ۱۹ آیین‌نامه آموزشی دوره دکترای تخصصی دانشجویان مصوب ۱۳۹۴، در خصوص اینکه «دانشجو پس از تدوین رساله به شرط کفایت دستاورد‌های علمی و چاپ یک مقاله علمی- پژوهشی مستخرج از رساله با تأیید استاد راهنما مجاز است در حضور داوران از رساله خود دفاع کند» هیئت عمومی دیوان عدالت اداری به این بحث ورود کرد.
هیئت عمومی دیوان پس از بحث و بررسی اینگونه استدلال کرده است: بند ۴ قسمت (ب) ماده ۲ قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مصوب سال ۱۳۸۳یکی از وظایف و اختیارات وزارت علوم را تعیین ضوابط، معیار‌ها و استاندارد‌های علمی مؤسسات آموزش عالی و رعایت اصول انعطاف، پویایی رقابت و نوآوری علمی قرار داده و ماده ۱۹ آیین‌نامه آموزشی دوره دکترای تخصصی دانشجویان مصوب ۱۳۹۴ مغایر با اصول انعطاف، پویایی رقابت و نوآوری علمی است.
یک تناقض عجیب
بنا بر استدلال هیئت عمومی دیوان عدالت اداری، صرف پذیرش مقاله و صدور گواهی پذیرش مقاله به امضای سردبیر مجله علمی - پژوهشی مبین احراز اوصاف علمی بودن مقاله نگارش شده است و از سوی دیگر چاپ مقاله جزء مصادیق معیار‌ها و استاندارد‌های علمی هم به شمار نخواهد آمد.
همین‌طور در رأی صادره دیوان عدالت اداری آمده است طولانی بودن فرآیند چاپ مقالات و الزام آن‌ها به چاپ مقاله به صورت مطلق و بدون وجه به شیوه مدیریت حاکم بر مجلات علمی - پژوهشی موجب اضرار به منافع عموم دانشجویان است.
در نهایت هیئت عمومی دیوان با اکثریت آرا ماده ۱۹ آیین‌نامه آموزشی دوره دکترای تخصصی دانشجویان مصوب ۱۳۹۴ را قابل ابطال دانسته و مقرر نموده است صرف ارائه گواهی پذیرش مقاله در نشریات علمی - پژوهشی برای مجاز شدن دانشجوی دوره دکتری برای دفاع از پایان نامه خود کفایت می‌کند.
با این اوصاف، گام اول از شرط غیرمنطقی انتشار مقاله علمی - پژوهشی به عنوان پیش‌فرض دفاع از رساله دکتری برداشته شد، اما هنوز اصل ماجرا باقی است، چراکه به هر حال اجبار دانشجو برای اخذ پذیرش از مجلات علمی - پژوهشی خودش به معنای همان وارد شدن در مافیای مقالاتی است که تراکت‌های تبلیغاتی آن از میدان انقلاب تا چهارراه وصال به وفور یافت می‌شود.
تناقض ماجرا اینجاست که وقتی دانشجویی وارد دوره دکتری می‌شود یعنی شورای گزینش اساتید، این دانشجو را برای دکترا گرفتن صاحب صلاحیت دانسته است. اما جای تعجب دارد که وزارت علوم و دانشگاه آزاد حتی با وجود آزمون سخت دکترایی که برگزار کردند، باز هم اصرار به چاپ مقاله دارند.
داوری مقاله هم دست‌کمی از چاپ ندارد
حذف شرط چاپ مقاله برای دفاع از رساله دکتری از سوی دیوان عدالت اداری واکنش‌های زیادی را در فضای مجازی به دنبال داشت. در نگاه اول، عمده مخاطبان تصور کردند دانشجویان دکتری دیگر نیازی به نگارش مقاله برای دفاع ندارند، اما ماجرا از این قرار است که بنا بر رأی دیوان عدالت اداری و به دنبال شکایت از وزارت علوم، دانشجویان دکتری دیگر نیازی ندارند برای دفاع از رساله خود حتماً منتظر چاپ مقالاتشان در نشریات علمی- پژوهشی بمانند و ارائه گواهی پذیرش مقاله در نشریه برای مجاز شدن دانشجوی دوره دکتری برای دفاع از پایان‌نامه کفایت می‌کند. بر اساس آن چه در آیین‌نامه آموزشی دوره دکترای تخصصی PhD مصوب جلسه ۸۷۱ شورای عالی برنامه‌ریزی آموزشی آمده است، دانشجو پس از تدوین رساله به شرط کفایت دستاورد‌های علمی و چاپ یک مقاله علمی- پژوهشی مستخرج از رساله، با تأیید استاد یا استادان راهنما مجاز است در حضور هیئت داوران از رساله خود دفاع کند.
حال صرفاً کافی است دانشجویان مقالات خود را به نشریات علمی-پژوهشی ارسال کنند تا مورد داوری قرار گیرد و پذیرفته شود، اما همین فرآیند داوری نیز به گفته برخی دانشجویان و دست‌اندرکاران نشر مقالات روندی طولانی است. در واقع روند طولانی داوری مقاله هم دست‌کمی از چاپ مقاله ندارد.
مدیرعامل یک مؤسسه پژوهشی در گفت‌وگویی که با ایسنا داشت در این باره گفت: «داوری در اکثر نشریات پژوهشی ایران به دلیل انتشار غیر حرفه‌ای مجلات، از فرآیندی طولانی برخوردار است، پدیده‌ای که به دلیل عدم وجود نظم ساختاری و فقدان قدردانی مؤثر از دبیران و داوران به روندی غیر پاسخگو بدل شده است و همین امر، طول زمان داوری و تصمیم‌گیری در خصوص یک مقاله پژوهشی را اغلب به بیش از یک‌سال افزایش می‌دهد.»
بنابراین انتظار دانشجویان برای پذیرش مقالاتشان در نشریات همچنان پابرجا باقی می‌ماند. انتظاری که بعضاً ممکن است یک سال و نیم به طول بینجامد.
اما اگر نشریات، روند داوری را در مدت زمانی معقول انجام دهند نیازی نیست دانشجویان منتظر چاپ مقاله خود بمانند و با این حساب چرخه تبعیضی که احتمالاً در برخی از این نشریات یا مؤسسات واسطه برای چاپ سریع‌تر مقالات شکل گرفته بود از میان برداشته می‌شود و دانشجویان نیز لازم نیست در مدت زمان انتظار سنوات دانشگاه را پرداخت کنند.
اما به هر صورت این تصمیم بر آینده دانشجویان بی‌تأثیر نخواهد بود. با انتشار خبر حذف شرط چاپ مقاله، تعداد زیادی از دانشجویان در فضای مجازی نسبت به این خبر واکنش نشان دادند.
برخی از آن‌ها از این اقدام دیوان عدالت اداری دفاع کردند و برخی دیگر معتقد بودند این رأی چندان وضعیت گذشته را تغییر نداده است، چراکه در گذشته هم در تعدادی از دانشگاه‌های سراسری صرفاً ارائه گواهی پذیرش مقاله در نشریات برای دفاع از رساله کافی بود و لزومی به چاپ مقاله نبود.
گرفتاری دانشجویان دانشگاه آزاد
هر چند این تصمیم دیوان عدالت اداری گام بزرگی در راستای حل مشکلات دانشجویان دکتری نیست، اما از آن جایی که شکایت از وزارت علوم منجر به صدور چنین رأیی شده است، در برای دانشجویان دانشگاه آزاد همچنان بر همان پاشنه سابق می‌چرخد.
بر اساس بخشنامه اسفند سال ۹۸ این دانشگاه، یکی از مستندات لازم جهت دفاع نهایی دانشجویان در دوره دکترای تخصصی چاپ مقاله پذیرش شده است. در این بخشنامه صریحاً بیان شده است که چاپ حداقل یک مقاله پژوهشی در نشریه‌های دارای رتبه دانشگاه آزاد اسلامی یا وزارتین علوم و بهداشت برای کسب حداقل پنج امتیاز پژوهشی جهت انجام دفاع الزامی است.
به دلیل اجباری که برای چاپ مقاله در نشریات مربوطه وجود دارد و این مشکل انواع و اقسامی دارد که ممکن است به ضعف مقاله یا نبودن ظرفیت یا عدم وجود ارتباط با مدیران و مانند این‌ها باشد، زمینه نوعی فساد به خصوص فساد مالی فراهم می‌شود. در این زمینه افرادی از دو طرف (دانشجو و انتشاراتی) گرفتار پیشنهاد‌های مالی شده و زمینه‌ای را برای گسترش حرام خواری در این حوزه پدید می‌آورند.
در مجموع مشکل چاپ مقالات دانشجویان از حد معمول گذشته و حاشیه‌های زیادی پیدا کرده است که ادامه آن‌ها به اصل کار آسیب خواهد زد مگر آن‌که راه‌حلی برای آن‌ها پیدا شود.
واکنش مجازی
خبر حذف شرط چاپ مقاله برای دفاع از رساله دکتری از سوی دیوان عدالت اداری، واکنش‌های زیادی را در فضای مجازی به دنبال داشت. تا جایی که بحق پای دانشمند معاصر کشور یعنی مرحومه مریم میرزاخانی هم به میان آمد.
آنطور که کانال‌های خبری و نشریات دانشجویی خبر دادند، رئیس شاخه ریاضی فرهنگستان علوم هم بر این نکته تأکید دارد که معیار ISI بودن نشریات و چاپ مقاله در مجله معتبر داخلی یا خارجی برای صلاحیت علمی کافی نیست.
در یادداشتی که از «مگردیچ تومانیان» منتشر شده، آمده است: «در مورد دانشجویان دکتری ارزیابی هیئت داوران از رساله دکتری و نحوه ارائه دانشجو در جلسه دفاعیه از رساله، ملاک بسیار مناسبی است و نیازی به ISI بودن مقاله نیست. چاپ مقاله در مجله معتبر داخلی یا خارجی هم کافی نیست. مسئولیت تشخیص انجام کار علمی موجود در رساله توسط دانشجو به عهده استاد راهنماست. استاد راهنما سال‌ها در جریان کار‌های علمی دانشجو بوده و می‌تواند اظهارنظر کند. انحراف در رساله و مقالات علمی، وقتی اتفاق می‌افتد که استاد راهنما توانایی علمی لازم را نداشته یا بیش از حد مجاز دانشجوی تحت راهنمایی داشته باشد. هرچند هیئت داوران در جلسه دفاع به‌خوبی می‌توانند اصیل بودن کار تحقیقی توسط دانشجو را ارزیابی کنند و فراغت از تحصیل را بپذیرند یا نپذیرند.
پیشنهاد این است که جلسه دفاع از رساله دست‌کم در دو ساعت تمام انجام گیرد نه اینکه در ۴۰ دقیقه آن هم با خواندن مطالب از روی پاورپوینت تمام شود.»
رئیس شاخه ریاضی فرهنگستان علوم با بیان اینکه تعیین سطح علمی کشور نباید فقط بر اساس تعداد مقالات چاپ شده باشد، تصریح کرد: «دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی برای نشان دادن سطح علمی و پیشرفته بودن، از هیئت علمی و دانشجویان دکتری می‌خواهند به هر نحوی، تعداد مقالات خود را افزایش دهند، در صورتی که مرحوم پروفسور مریم میرزاخانی، هنگام دریافت جایزه جهانی فیلدز که در حقیقت جایزه نوبل برای ریاضی است، تعداد انگشت شماری مقاله داشت» (که آن هم در خارج از کشور و بعد از گرفتن دکتری منتشر شده بود.)
دکتر مگردیچ تومانیان تأکید هم کرده است که «برخی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی برای فراغت از تحصیل دانشجویان دکتری بیش از آئین نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مقاله طلب می‌کنند که در نتیجه آن وقت و هزینه دانشجو برای بالا بردن تعداد مقالات دانشگاه، تلف می‌شود.»
این پژوهشگر برجسته کشور به یکی از تجارب خود هم در این زمینه اشاره کرده است: «برخی مجلات خارجی اخیراً به دلیل مسائل سیاسی، مقالات همکاران و دانشجویان ایرانی به‌خصوص در حوزه علوم انسانی را چاپ نمی‌کنند. پیش آمده که مقاله ارسال شده به مجله خارجی پس از یک هفته، مردود اعلام شود، یعنی هیچ داوری مطالعه نکرده و مردود اعلام شده است یا مجلاتی هستند که در سایت‌ها درخواست ارسال مقاله می‌کنند، ولی مقاله ارسالی را در عرض چند روز به دلیل تراکم تعداد مقالات رسیده، مردود اعلام می‌کنند، روشن است که دلیل غیرعلمی پشت پرده وجود دارد.»
کانال‌های دانشجویی خاطره‌ای هم از دکتر سیاوش شهشهانی، رئیس سابق دانشکده ریاضیات دانشگاه شریف در نقد چاپ زوری مقاله برای دانشجویان دکتری آورده‌اند که بسیار جالب توجه است.
دکتر سیاوش شهشهانی با بیان خاطره‌ای از مریم میرزاخانی گفت: «وقتی مریم استادی گرفته بود در دانشگاه استنفورد و علاوه بر این دانشگاه از دانشگاه هاروارد و دانشگاه شیکاگو هم دعوتنامه داشت، ولی به استنفورد رفت؛ من همان زمان خطاب به رئیس دانشگاه و شورای عالی دانشگاه شریف گفتم که مریم اگر در ایران بود نمی‌توانست در دانشگاه شریف استخدام رسمی شود. چون مقاله به اندازه‌ای که تعیین کرده بودند در دانشگاه نداشت. همان زمان ما یک دانشجوی دکترای ممتاز را هم به بنیاد ملی نخبگان معرفی کردیم که ایشان را عضو بنیاد ملی نخبگان کنند و حتی بورسیه شود، ولی بنیاد موافقت نکرد و ایشان را نپذیرفت. فقط به این دلیل که آن دانشجوی ممتاز دو مقاله نداشت، در حالی‌که خود مریم تا زمانی‌که دکتری گرفت هیچ مقاله‌ای نداشت.»
نظر کارشناس
دکتر شیوا قاسمی‌پور، عضو کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی که همواره در این زمینه از مدافعان حقوق دانشجویان دکتری بوده است به «جوان» گفت: «اینکه تمامی دانشجویان دوره دکتری مجبور هستند برای دفاع از پایان‌نامه مقاله چاپ کنند و برخی نشریات به همین دلیل مبالغ کلان می‌گیرند همچنان از دغدغه‌های من است.»
نماینده مردم مریوان و سروآباد در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در روز‌های اخیر به دلیل مشغله‌های متعدد در حوزه انتخابیه، امکان حضور کامل در کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی را نداشتم، افزود: «در هفته جاری این مشکل دانشجویان را در کمیسیون پیشنهاد خواهم داد. من این مسئله را در کمیسیون آموزش مطرح خواهم کرد و پیگیر مشکل دانشجویان هستم.»
دکتر مهدی اسماعیلی دیگر عضو کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی هم در گفتگو با «جوان» گفت: «من در جریان مشکلات دانشجویان دوره دکتری هستم و این مشکل را به من هم منتقل کرده‌اند. من و چند نفر دیگر از همکاران هم این مشکل را در کمیسیون آموزش مطرح کرده‌ایم. البته باید نظر دو طرف هم لحاظ شود و به یک نتیجه قابل قبول برسیم. الان دانشجویان دوره دکتری خیلی به ما اعتراض می‌کنند. این قضیه برای دانشجویان دوره دکتری خیلی زمانبر است. هزینه‌های این دانشجویان را افزایش می‌دهد. یکی دو سال به تحصیل آن‌ها اضافه می‌کند و سنوات تحصیلی آن‌ها را بالا می‌برد. در نتیجه از مزایای مدرک هم نمی‌توانند به موقع استفاده کنند. این‌ها همه درد دل‌های دانشجویان است که به ما اعلام کرده‌اند.»
نماینده مردم شهرستان میانه در مجلس تأکید کرد: «این مشکل یک‌بار در کمیسیون مطرح شد، اما منجر به تصمیم‌گیری قطعی نشد. علت آن هم این بود که ما موضوعات بسیار زیادی در کمیسیون برای دانشجویان و دانشگاه مطرح کرده و در دست اقدام داریم که باعث شده است به مطرح کردن دوباره این مشکل دانشجویان دوره دکتری نرسیم، ولی در آینده این موضوع را در یکی از محور‌های خوب کمیسیون خواهیم گذاشت تا ان‌شاءالله درباره آن تصمیم‌گیری و فکر و ذهن دانشجویان دوره دکتری هم از این بابت راحت شود. من حتماً این مشکلات دانشجویان دکتری را در کمیسیون مطرح خواهم کرد. قطعاً من این مشکل چاپ مقاله‌ها را منتقل خواهم کرد. من از آنجایی که درگیر این قضیه هستم به‌خوبی مشکلات مربوط به آن را می‌دانم و ان‌شاءالله حل و فصل خواهیم کرد.»
در این میان دکتر روح‌الله متفکر، عضو کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی تنها نماینده‌ای بود که برای حل این مشکل آنقدر جدیت داشت که شخصاً با خبرنگار روزنامه جوان تماس گرفت و پیگیر حل معضل دانشجویان دوره دکتری بود. این نماینده مردم تبریز که خود استادیار سابق دانشگاه تبریز هم بود در گفتگو با جوان تأکید کرد برای حل این مشکل با وزیر علوم در ارتباط خواهد بود و این مسئله را پیگیری می‌کند.
