بی‌اعتمادی سر به آسمان کشیده مسکو-واشنگتن

سرویس بین الملل جوان آنلاین: آمریکا در دوره زمامداری دونالد ترامپ روند خروج از پیمان‌های بین‌المللی از جمله پیمان‌های کنترل تسلیحات را در پیش گرفت که با واکنش منفی روسیه به عنوان یک از طرف‌های اصلی این پیمان‌ها مواجه شده است. پس از خروج از پیمان «آسمان‌های باز»، رسانه‌ها و مقامات کنترل تسلیحات روسیه از احتمال خروج مسکو از این پیمان خبر داده بودند. شبکه «راشا تودی» در گزارشی هشدار داده بود اگر کشور‌های عضو پیمان «آسمان‌های باز» به توقف تبادل اطلاعاتی با امریکا متعهد نشوند، مسکو احتمالاً از آن خارج شود: «مسکو نگران است که هنوز از طرف دیگر امضاکنندگان پیمان آسمان‌های باز که عضو ناتو هم هستند، ضمانت‌های لازم درباره اینکه آن‌ها مخفیانه اطلاعاتشان را در اختیار واشنگتن ندهند، دریافت نکرده است». «ولادیمیر ارماکوف» مدیر اداره عدم اشاعه و کنترل تسلیحاتی وزارت خارجه روسیه نیز با هشدار درباره سرنوشت مبهم پیمان «آسمان‌های باز» گفته بود: «در صورتی که امریکا به این پیمان برنگردد و دیگر اعضای آن نیز برای کاستن از نگرانی‌های روسیه آمادگی نداشته باشند، ما به شرکایمان در می ۲۰۲۰ هشدار دادیم که در حال بررسی همه گزینه‌های محتمل هستیم.»

روسیه روز جمعه ۲۶ دی ۱۳۹۹ (۱۵ ژانویه ۲۰۲۱) از پیمان آسمان‌های باز خارج شد و وزارت خارجه این کشور اعلام کرد فرآیند خروج از این توافق را آغاز می‌کند. مسکو معتقد است با توجه به خروج امریکا از این توافق دیگر منافعی برای روسیه در جهت ماندن وجود ندارد. در بیانیه وزارت خارجه روسیه آمده: «به دلیل نبود پیشرفت در رفع موانع و ادامه توافقنامه در شرایط جدید، وزارت خارجه روسیه حق دارد آغاز مراحل داخلی خروج فدراسیون روسیه از منطقه پیمان آسمان‌های باز را اعلام کند.» وزارت خارجه روسیه با یادآوری اینکه امریکا در پی تصمیم ترامپ «به بهانه‌ای ساختگی» در ۲ آذر ۱۳۹۹ (۲۲ نوامبر ۲۰۲۰) از پیمان آسمان‌های باز خارج شد، اعلام کرد: «به این ترتیب توازن منافع کشور‌های شرکت‌کننده که با انعقاد این پیمان حاصل شد، به شکل چشمگیری بر هم خورد، آسیب جدی به آن وارد شد و نقش پیمان آسمان‌های باز به عنوان ابزاری برای تقویت اعتماد و امنیت ضعیف شد.» این بیانیه می‌افزاید: «طرف روسی پیشنهادات خاصی متناسب با مفاد اساسی پیمان، با هدف دوام آن در شرایط جدید ارائه داد. اما با تأسف اعلام می‌کنیم که آن‌ها (امریکا و دیگر طرف‌های غربی این پیمان) از آن حمایت نکردند.» این اقدام مسکو پس از هشدار‌های مکرر صورت گرفت مبنی بر اینکه اگر کشور‌های اروپایی عضو پیمان «آسمان‌های باز» به توقف تبادل اطلاعاتی با امریکا متعهد نشوند، روسیه از این پیمان خارج خواهد شد. روسیه در آستانه آغاز به کار دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری منتخب امریکا، چنین تصمیمی را اعلام کرد.

پیمان آسمان‌های باز توافقنامه‌ای بین ۳۴ کشور درباره اجازه پرواز هواپیما‌های تجسسی بر فراز مناطق کشور‌های عضو است که در سال ۱۹۹۲ امضا و از سال ۲۰۰۲ به اجرا گذاشته شد و بخشی از تلاش‌های بین‌المللی برای اعتماد‌سازی در دوره پس از جنگ سرد محسوب می‌شود. این پیمان یکی از جامع‌ترین توافقنامه‌های بین‌المللی برای شفاف‌سازی فعالیت‌های نظامی و در عین حال از زمان اجرایی شدن ابزاری کلیدی برای امریکا و متحدان اروپایی آن به منظور رصد و پایش استقرار نظامی روسیه بوده است. هدف از انعقاد پیمان آسمان باز ایجاد اعتماد و شفافیت بین روسیه و غرب با انجام پرواز‌های شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات در مورد نیرو‌ها و فعالیت‌های نظامی بود. بر پایه این پیمان، بیش از هزار و ۵۰۰ پرواز با هدف تقویت شفافیت در مورد فعالیت‌های نظامی و کمک به کنترل تسلیحات و سایر توافقنامه‌ها انجام شده است.

موضع روسیه تا قبل از این، لزوم حفظ پیمان آسمان‌های باز بود. دولت ترامپ در راستای رویکرد کلی خود در زمینه بی‌اعتنایی و کنار گذاشتن پیمان‌های بین‌المللی، شش ماه پس از آنکه اعلام کرد قصد دارد از پیمان آسمان‌های باز خارج شود، به مشارکت امریکا در این پیمان در ۲۲ نوامبر ۲۰۲۰ به‌طور رسمی پایان داد. دونالد ترامپ در ۲۱ می ۲۰۲۰ خروج از پیمان آسمان‌های باز را به بهانه نقض مفاد آن از سوی روسیه تأیید کرد، اتهامی که مسکو پیوسته آن را رد می‌کند. روسیه نیز مدعی است امریکا خود محدودیت‌های گسترده‌تری را برای هواپیما‌های تجسسی بر فراز آلاسکا اعمال کرده بود. به گفته سرگئی اورجونیکیدزه کارشناس سیاسی روس «دولت فعلی امریکا در حال نابود کردن همه معاهدات بین‌المللی در خصوص محدودیت تسلیحات است.»

به رغم خروج امریکا، روسیه به عنوان عضو کلیدی پیمان همواره بر ادامه عضویت و اجرای این پیمان مهم در زمینه امنیت اروپا و جهان تأکید می‌کرد. از جمله سرگئی ریابکوف معاون وزیر خارجه روسیه گفت مسکو حتی با وجود چالش‌های جدید و اقدامات مخرب قبلی برخی طرف‌های پیمان آسمان‌های باز، روی اجرای کامل این پیمان تأکید دارد. به رغم این موضع‌گیری، اما نگرانی جدی روسیه این بود که امریکا بدون عضویت در این پیمان مهم کنترل تسلیحات، از مزایای آن از طریق ارائه اطلاعات مربوط به روسیه از سوی اعضای اروپایی ناتو بهره‌مند شود و توازن اطلاعاتی در زمینه تأسیسات نظامی و تجهیزات نظامی بین روسیه و امریکا بر هم خواهد خورد به این معنا که روسیه با خروج امریکا هیچ‌گونه امکان دسترسی و نظارت بر فعالیت‌های نظامی آن را ندارد در حالی که واشنگتن از طریق شرکای اروپایی خویش که به پرواز‌های نظارتی بر فراز روسیه ادامه می‌دهند، اطلاعات مربوط به وضعیت نظامی این کشور را خواهد داشت. همین مسئله موجب هشدار جدی روسیه درباره احتمال خروج از پیمان آسمان‌های باز شده بود و با بی‌توجهی اعضای اروپایی این پیمان درباره ارائه ضمانت‌های لازم به روسیه، سرانجام مسکو از پیمان آسمان‌های باز خارج شد. اروپایی‌ها مدعی هستند خود به این موضوع پایبند بوده و، چون چنین مسئله‌ای از پیش در مفاد این پیمان پیش‌بینی نشده، با این حال نیازی هم به مقررات اضافی نیست.

با توجه به تبعات منفی تضعیف پیمان آسمان‌های باز بر امنیت اروپا، اتحادیه اروپا از امریکا خواسته در اقدام خود در خروج از پیمان آسمان‌های باز تجدید نظر کند و از روسیه نیز خواسته در این پیمان مانده و محدودیت‌های پروازی را به ویژه در منطقه غربی کالینینگراد لغو کند. این منطقه از روسیه در مجاورت دو کشور عضو اتحادیه اروپا و ناتو، یعنی لهستان و لیتوانی است. در مقابل مسکو تأکید کرده محدودیت پرواز‌ها بر فراز کالینینگراد که محل استقرار شمار قابل توجهی از نیرو‌های نظامی روسیه است، طبق پیمان آسمان‌های باز مجاز است. با توجه به خروج روسیه از پیمان آسمان‌های باز که البته فرآیندی زمانبر خواهد بود این امر عملاً منجر به بی‌اثر شدن و در نهایت فروپاشی این معاهده مهم کنترل تسلیحاتی خواهد شد. به ویژه اینکه از پیمان «آسمان‌های باز» به عنوان یکی از پایه‌های ساز و کار کنترل تسلیحات در جهان یاد می‌شود.